საერთო ცხელი ხაზი +995 577 07 05 63
შესავალი
ეს თავი შედარებითი პოლიტიკის პერსპექტივიდან მიმოიხილავს საზოგადოების ფენომენს სამი ტიპის იდეალურ-ტიპურ რეჟიმსა (ლიბერალური დემოკრატია, პატრონული ავტოკრატია, კომუნისტური დიქტატურა) და მათ ჰიბრიდულ გამოვლინებებში (პატრონული დემოკრატია, კონსერვატიული ავტოკრატია და ბაზრის ექსპლუატაციის დიქტატურა). დაწვრილებით რეჟიმების კლასიფიკაციის შესახებ იხილეთ აქ.
საზოგადოების ფენომენის აღსაწერად გამოყენებული სამი კონცეპტუალური ინსტრუმენტია: საზოგადოებრივი კავშირები, რეჟიმის სტაბილურობა და იდეოლოგია.
საზოგადოებრივი სტრუქტურის დონეები: კავშირები და საზოგადოებრივი პატრონიზაცია
სამ იდეალურ-ტიპურ რეჟიმში საზოგადოებებს შორის განსხვავების განმსაზღვრელი ერთ-ერთი მთავარი ნიშანია სოციალური ქმედების სფეროების გამიჯნულობის დონე. სოციალური ქმედების სამი სფერო, რომლებიცაა საბაზრო, პოლიტიკური და კომუნალური, ლიბერალურ დემოკრატიებში განცალკევებულია, პატრონულ ავტოკრატიაში ისინი შერწმულად მოქმედებენ, ხოლო კომუნისტურ დიქტატურაში გაერთიანებული არიან.
საზოგადოებებს შორის განსხვავების განმსაზღვრელი მეორე ნიშანია რესურსებზე ღიად წვდომის ხარისხი. აღნიშნული ცნება თავდაპირველად ცნობილმა ამერიკელმა ეკონომისტმა დაგლას ნორსმა თავის ნაშრომში „ძალადობა და სოციალური წესრიგები“ განავითარა. ის მიემართება ღირებულ პოლიტიკურ და ეკონომიკურ რესურსებსა (მიწა, შრომა, კაპიტალი) და აქტივობებზე (ვაჭრობა, განათლება, პოლიტიკაში მონაწილეობა) წვდომას პოლიტიკური საზოგადოების იმ წევრებისთვის, რომლებიც არ არიან მმართველი ელიტის წევრები. ღია წვდომის საზოგადოებებში მოქალაქეებს აქვთ თავისუფლება გარკვეული ფორმალური და მიუკერძოებელი კრიტერიუმების დაკმაყოფილების შემდეგ მოიპოვონ წვდომა რესურსებზე/აქტივობებზე და ჩამოაყალიბონ თავისუფალი გაერთიანებები, ხოლო შეზღუდული წვდომის საზოგადოებებში მმართველი ელიტა უზღუდავს მოქალაქეებს თვითორგანიზების შესაძლებლობასა და სახელმწიფო ძალადობის გამოყენებით არ ანიჭებს რესურსებზე/აქტივობებზე თავისუფალი წვდომის უფლებას. ღია წვდომის საზოგადოება, რომელიც ძირითადად ლიბერალური დემოკრატიებისთვისაა დამახასიათებელი, პლურალისტურია.
კომუნისტურ დიქტატურაში რესურსებზე წვდომა ღიად შეზღუდულია: პოლიტიკური და ეკონომიკური კონკურენცია ოფიციალურად გაუქმებულია და ორივე მათგანისთვის გამოყოფილ სივრცეს ტოტალიტარული პარტია ავსებს. შესაბამისად, კომუნისტურ დიქტატურაში საზოგადოებას პირამიდისებური განზომილება აქვს. კომუნისტური დიქტატურის მსგავსად, პატრონულ ავტოკრატიაშიც საზოგადოებრივი სტრუქტურა პირამიდისებურად იერარქიულია, თუმცა აქ კონტროლის სტრატეგია განსხვავებულია: პოლიტიკურ რესურსებზე წვდომა ფორმალურად შეზღუდული არ არის, მაგრამ დე ფაქტოდ მასზე წვდომა პატრონიზმის მექანიზმების დამსახურებით მხოლოდ შეძენილი პოლიტიკური ოჯახის წევრებს აქვთ. თუ ლიბერალურ დემოკრატიებში პოლიტიკურ რესურსებზე წვდომისთვის მოქალაქეებს მხოლოდ რესურსების ხელმისაწვდომობის შესახებ ინფორმაცია სჭირდებათ, კომუნისტურ დიქტატურასა და პატრონულ დემოკრატიაში ამისთვის პარტიულ ნომენკლატურასთან ან შეძენილ პოლიტიკურ ოჯახთან მტკიცე იერარქიული სოციალური კავშირების ქონაა საჭირო. სხვა სიტყვებით, კომუნისტურ დიქტატურაში რესურსებზე წვდომის მოსაპოვებლად პარტიაში ფორმალური გაწევრიანებაა საჭირო, ხოლო პატრონულ ავტოკრატიაში მსურველი შეძენილი პოლიტიკური ოჯახის წევრად მთავარმა პატრონმა არაფორმალურად უნდა მიიღოს.
ადამიანებს, ვისაც მთავარ პატრონთან კეთილმეგობრული ურთიერთობები აკავშირებთ, ბუნებრივად უკეთესი შანსები აქვთ. ალენა ლედენევა წიგნში „შესაძლებელია რუსეთის მოდერნიზება?“ ამგვარი კავშირების რამდენიმე ფორმას გამოყოფს. მთავარი პატრონის კერძო გარემოცვიდან ამოზრდილი ყველაზე მტკიცე კავშირია „შიდა წრე“, რომელიც ძირითადად ოჯახის წევრებისა და სისხლით ნათესავებისგან შედგება. საჯარო გარემოცვიდან ყველაზე ძლიერია „ძირითადი კონტაქტების“ წრე, რომლებსაც მთავარ პატრონთან საქმიანი კავშირები გააჩნიათ (მაგ. პარტიის წევრები). კერძო სფეროში ჩამოყალიბებული შედარებით სუსტი კავშირის ფორმაა „საჭირო მეგობრები“, რომლებიც მთავარ პატრონთან ერთად დასვენების დროს ატარებენ (მაგ. სპორტი). საჯარო სფეროში ამგვარი სუსტი კავშირის შესატყვისია „პერიფერიული კონტაქტები“, რომლებიც მთავარ პატრონთან სხვადასხვა ტიპის, შედარებით ზედაპირული საფუძლებით არიან დაკავშირებულნი (მაგ. კოლეგები, თანაკურსელები). შეძენილ პოლიტიკურ ოჯახში მიღების შემთხვევაში, სუსტი კავშირებიც მტკიცე კავშირებად გარდაიქმნება, რადგან ახალი წევრი მთავარ პატრონს ერთგულებას უცხადებს და პატრონულ იერარქიაში ებმება, სანაცვლოდ კი მთავარი პატრონისგან პოლიტიკურ რესურსებზე წვდომის უფლებას იღებს. ლიბერალური დემოკრატიისგან განსხვავებით, კომუნისტურ დიქტატურასა და პატრონულ ავტოკრატიაში პოლიტიკურ რესურსებზე წვდომის ალტერნატიული საშუალება არ არსებობს.
პოსტკომუნისტურ რეგიონში პატრონული ავტოკრატიებისთვის დამახასიათებელი შეზღუდული წვდომის საზოგადოებების ჩამოყალიბებას ორი ისტორიული საფუძველი აქვს: 1) წინმსწრები შეზღუდული წვდომის წესრიგი კომუნისტური დიქტატურის სახით; 2) წინმსწრები ღია წვდომის წესრიგი პატრონული დემოკრატიის სახით. პირველი ისტორიულად დამახასიათებელი იყო ისლამურ რეგიონისა და პოსტ-საბჭოთა სახელმწიფოებისთვის, ხოლო მეორე - ისტორიულად აღმოსავლურ-მართლმადიდებლური და დასავლურ-კათოლიკური რეგიონისთვის. კომუნისტური დიქტატურის მემკვიდრე პატრონულ ავტოკრატიებში წინამდებარე რეჟიმისთვის დამახასიათებელი შეზღუდული წვდომის წესრიგი მხოლოდ ფორმალურად გახდა მასებისთვის ხელმისაწვდომი, თუმცა რეალურად, პოლიტიკურ რესურსებზე წვდომის კონტროლი შერჩევითი პრივატიზაციისა და კომუნისტური პარტიული ნომენკლატურის შეძენილ პოლიტიკურ ოჯახად გარდაქმნის პირობებში, კვლავ პოლიტიკური ელიტების ხელში დარჩა. პოლიტიკური ელიტის შემადგენლობა მართალია შეიცვალა, თუმცა შერჩევითი ეკონომიკური და პოლიტიკური რეგულაციების წყალობით პოლიტიკური რესურსების კონტროლისა და შერჩევითი ჩამორთმევის უფლება მის ხელში დარჩა. შესაბამისად, რესურსებზე წვდომის მოსაპოვებლად საზოგადოების წევრები პირამიდისებურ იერარქიაში უნდა ჩაებან, სადაც ისინი შეძენილ პოლიტიკურ ოჯახზე დამოკიდებული გახდებიან. მოქალაქის გარშემო სოციალური ქსოვილი პატრონიზებულია: დე ფაქტო შეზღუდული წვდომის წესრიგში მას პოლიტიკურ და ეკონომიკურ რესურსებზე წვდომის საშუალება მხოლოდ შეძენილი პოლიტიკური ოჯახის თანხმობით შეუძლია. ამ პროცესს საზოგადოებრივი პატრონიზაცია ეწოდება, რომელშიც მოქალაქე პოლიტიკური ელიტის კლიენტი ხდება.
საზოგადოებრივი პატრონიზაცია პირდაპირ ზემოქმედებს საზოგადოებრივი მობილობის შანსებსა და ხასიათზე. მოქალაქე საზოგადოებრივ კიბეზე რაც უფრო მაღლა მიიწევს, მით უფრო მეტ პატრონულ ბარიერს აწყდება: მას უფრო და უფრო მრავალრიცხოვანი და ძლიერი პატრონებისგან უფრო და უფრო მეტი ნებართვა სჭირდება, რისთვისაც მან შეძენილ პოლიტიკურ ოჯახთან უფრო და უფრო მჭიდრო კავშირები უნდა დაამყაროს. ამასთან, გარკვეული სტატუსის მოპოვების შემდეგ, ავტონომიის ფარგლები მტკიცედ შეზღუდული ხდება და, საბოლოოდ, მთავარ პატრონთან მიღწევის შემდეგ, მოქალაქე კარგავს “თავისუფალი გასვლის“ უფლებასაც. თუ ის პატრონული იერარქიის კიბიდან ჩასვლას მოინდომებს, ის დაკარგავს სოციალურ სტატუსსა და პოლიტიკურ/ეკონომიკურ რესურსებზე წვდომას. შესაბამისად, პატრონულ ავტოკრატიაში ერთადერთი ნებადართული „გასასვლელი“ რეჟიმის ფიზიკური დატოვებაა. თუმცა, რეჟიმიდან გაქცევის უფლება პატრონულ ავტოკრატიას უფრო ღია რეჟიმად არ აქცევს. უფრო პირიქით, როცა რეჟიმის მოწინააღმდეგეები რეჟიმს ტოვებენ, დარჩენილების კონტროლი რეჟიმისთვის უფრო იოლი ხდება. ამდენად, პატრონული ავტოკრატიის საზოგადოება კლიენტური საზოგადოებაა.
თუ ლიბერალურ-დემოკრატიულ, ღია წვდომის საზოგადოებაში საზოგადოებრივი მოწყობის ძირითადი ერთეული კლასია, მისი „შესატყვისი“ შეზღუდული წვდომის პატრონულ-ავტოკრატიულ საზოგადოებაში კლიენტურაა. კლასი არაფორმალური ჯგუფია, რომელიც არაპერსონალური კაპიტალისტური ეკონომიკის დინამიკის შედეგად ყალიბდება. კლასის წევრები ეკონომიკური და პოლიტიკური ავტონომიით სარგებლობენ და მათი კლასობრივი სტატუსი პოლიტიკური ელიტისგან შერჩევითი ჩამორთმევის რისკის წინაშე არ დგას.
რაც შეეხება კლიენტურას, იგი, როგორც საზოგადოებრივი ჯგუფი, მმართველი ელიტის მიერ შერჩევითად გაზიარებულ პოლიტიკურ/ეკონომიკურ რესურსებზეა დამოკიდებული. რესურსებზე წვდომის ჩამორთმევა კლიენტურისთვის ეგზისტენციალური საფრთხის მატარებელია, რასაც მმართველი ელიტა კლიენტურაზე იძულების განსახორციელებლად ეფექტურად იყენებს. რაც უფრო დამოკიდებულია კლიენტურა პოლიტიკურ ელიტაზე, მით უფრო შეზღუდულია მისი ავტონომია პოლიტიკური ელიტის წინაშე.
კლიენტიზმის შემსწვავლელ ლიტერატურაში კლიენტელიზმის ორი ძირითადი ფორმა გამოიყოფა: 1) ხმების ყიდვა, ანუ მატერიალური სარგებლის სანაცვლოდ საარჩევნო ხმის დათმობა და 2) პატრონაჟი, ანუ საარჩევნო მხარდაჭერის სანაცვლოდ საჯარო მოხელეებისთვის საჯარო რესურსების შეთავაზება. თუმცაღა, ავტორები მიიჩნევენ, რომ კლიენტიზმის ეს ფორმები გარკვეული დოზით ლიბერალურ დემოკრატიებშიც არის გავრცელებული და კლიენტიზმის ფენომენი გაცილებით უფრო ფართოა: იგი მოიცავს საზოგადოებრივი პატრონიზაციის მრავალფეროვან საშუალებებს და პოლიტიკურ ელიტაზე საზოგადოების მუდმივი დამოკიდებულების თანმდევ სოციალურ-ფსიქოლოგიურ შედეგებს.
კლიენტური საზოგადოების ზედა რგოლში მთავარი ადგილი უჭირავთ მთავარ პატრონზე დამოკიდებულ ოლიგარქებსა და საჯარო ადმინისტრაციის მაღალშემოსავლიან წევრებს, რომლებსაც ანა პოლიტკოვსკაია „ერთგულ ბიუროკრატიულ ოლიგარქიად“ მოიხსენიებს. ამ ჯგუფის წევრები სახელმწიფოს შესყვიდვებისა და ინვესტიციების ექსკლუზიური ბენეფიციარები არიან.
შუა რგოლში გამოიყოფა ორი სოციალური ჯგუფი, რომელიც შეძენილი პოლიტიკური ოჯახისთვის მთავარ დასაყრდენს წარმოადგენს. ესენია: 1. მომსახურე მაღალი წრე (service gentry), რომელიც მოიცავს კერძო და საჯარო ინსტიტუტებში დასაქმებულ პროფესიონალ ინტელექტუალებს; 2. “სამეფო მომწოდებლები“ (court purveyors), რომელიც მოიცავს შეძენილი პოლიტიკური ოჯახის ეკონომიკურ ერთეულებს, რომლებიც ფორმალურად კერძო კომპანიები ან სახელმწიფოს მფლობელობაში არსებული ჰოლდინგებია.
სოციალური პირამიდის ქვედა რგოლზე წარმოდგენილი საჯარო მოხელეები არიან განლაგებულნი. მაგალითად, უნგრეთში საჯარო სამსახური სახელმწიფო დასაქმების პროგრამის ცენტრალური ნაწილია, რომელიც უხვად ფინანსდება, განსაკუთრებით წინასააარჩევნო კამპანიის დროს.
კლიენტურ საზოგადოებებში არსებობს საზოგადოების მცირერიცხოვანი ჯგუფები, რომლებიც პოლიტიკურ ელიტაზე პატრონულ დამოკიდებულებაში არ იმყოფებიან. მათი არსებობა სამი საფუძვლით არის განპირობებული: 1) მათ ისეთ ნორმატიულ სახელმწიფო ბენეფიტებზე წვდომის უფლება აქვთ, რომლის შერჩევითად ჩამორთმევა შეუძლებელია (მაგ. პენსიონერები); 2) ისინი „ბურჟუაზიას“ ეკუთვნიან, რაც გულისხმობს სამეწარმეო უნარების მქონე პირებს, ექსპორტზე ორიენტირებულ კომპანიებს ან/და ეკონომიკის ისეთ სფეროებში მოპოვებულ კაპიტალს, რომლებიც ჯერჯერობით შეძენილ პოლიტიკურ ოჯახს არ მიუერთებია. 3) ამ ჯგუფის წევრები იმდენად მცირე პოლიტიკური რისკის მატარებლები არიან, რომ შეძენილი პოლიტიკური ოჯახი მათ არარელევანტურად მიიჩნევს.
პოსტ-კომუნისტური რეჟიმების საზოგადოებრივი მოწყობის ასახსნელად კლიენტური საზოგადოების კონცეფციის შემოტანა ამ რეგიონში უთანასწორობის ფენომენის ახლებურად ახსნის შესაძლებლობას იძლევა. დასავლურ ქვეყნებში თანამედროვე ეკონომისტები და სოციოლოგები უთანასწორობაზე საუბრისას გულისხმობენ საბაზრო უთანასწორობას, რომელიც კაპიტალიზმისა და საბაზრო ეკონომიკის მექანიზმების მოქმედების შედეგია. პოსტ-კომუნისტურ კლიენტურ საზოგადოებებში საბაზრო ეკონომიკა პატრონიზმის სხვადასხვა მექანიზმით პოლიტიკურ ელიტას აქვს ანექსირებული, ამიტომ უთანასწორობა კლიენტურის სხვადასხვა ფენას შორის უთანასწორობას, ანუ პატრონულ უთანასწორობას გულისხმობს, რომელიც პირამიდისებურ იერარქიაში მათი ადგილმდებარეობითა და მთავარი პატრონის შერჩევითი გადაწყვეტილებებით არის განპირობებული.
კლიენტური საზოგადოების ცნება ასევე შესაძლებლობას იძლევა ახლებურად გავიაზროთ დასაქმებულის საზოგადოებრივი სტატუსი. დასაქმებული შეძენილი პოლიტიკური ოჯახის მიერ ნებადართულ რესურსებზე წვდომის წერტილზეა დამოკიდებული, ამიტომ მისი ავტონომია მკაცრად შეზღუდულია. დასაქმებულის სტატუსის კიდევ უფრო დასასუსტებლად და პოლიტიკურ ელიტაზე მისი დამოკიდებულების გასაზრდელად ერთ-ერთი ეფექტური საშუალება დასაქმებულთა უფლებების დამცველი ფორმალური მექანიზმების, მათ შორის შრომითი უფლებებისა და პროფესიული კავშირების შევიწროვებაა. პოსტ-კომუნისტურ კლიენტურ საზოგადოებში გატარებულ ამგვარ რეფორმებს მემარცხენე ავტორები ხშირად „დერეგულაციად“ და „ნეოლიბერალიზმის პროგრამად“ ახასიათებენ, თუმცა პატრონულ ავტოკრატიებში საზოგადოებრივი ურთიერთოებების გასაანალიზებლად ნეოლიბერალიზმის კონცეპტუალური ჩარჩოს მოშველიება შეცდომაში შემყვანია. ნეოლიბერალური ეკონომიკური მოდელი ღია წვდომის საზოგადოებას, მიუკერძოებელ პოლიტიკურ რეფორმებსა და თავისუფალი საბაზრო ეკონომიკის ძალების მოქმედებას გულისხმობს, სადაც დასაქმებულის მოწყვლადობა დამსაქმებლის მიმართ იზრდება. პატრონულ ავტოკრატიაში, სადაც არც ერთი ზემოთ ჩამოთვლილი წინაპირობა არ გვხვდება, ორივე, დამსაქმებელიცა და დასაქმებულიც, შეძენილ პოლიტიკურ ოჯახთან პატრონულ დამოკიდებულებაში არიან. როგორც დასაქმებულის სამუშაო ადგილი, ისე დამსაქმებლის საკუთრების უფლება, თანაბრად მოწყვლადია პოლიტიკური ელიტის შერჩევითი გადაწყვეტილების მიმართ. ამდენად, ნეოლიბერალიზმი საზოგადოების ატომიზაციას, ხოლო პატრონული ავტოკრატია საზოგადოების ვასალიზაციას იწვევს.
პატრონულ ავტოკრატიებში რეჟიმის ელექტორალური მხარდაჭერის დონე ყოველთვის მაღალია, რაც ხშირად აჩენს შეკითხვას, რატომ აძლევს ხალხი ხმას ავტოკრატ მმართველს, თუმცა პატრონული ავტოკრატიის ელექტორალური სტაბილურობა იმავეს არ ნიშნავს, რასაც პოლიტიკური მხარდაჭერა ლიბერალურ დემოკრატიაში. კლიენტური საზოგადოება ავტოკრატიულ რეჟიმს ხმას იმიტომ აძლევს, რომ კლიენტური კავშირები, რომლებზეც ის ეგზისტენციალურად არის დამოკიდებული, მტკიცე და სტაბილური მხოლოდ მოცემული რეჟიმის პირობებშია.
მოწყვლადობისა და არასტაბილურობის შიში, რომლის დამსახურებითაც კლიენტური საზოგადოება პოლიტიკურ ელიტაზეა მიჯაჭვული, სათავეს პოსტ-კომუნისტური რეჟიმების ტურბულენტურ ისტორიაში იღებს. კომუნისტური დიქტატურის დროს ჩამოყალიბებული „ცოტა, მაგრამ გარანტირებული“ პატრონულ დემოკრატიაში „ალბათ მეტი, მაგრამ არაგარანტირებულით“ ჩანაცვლდა, თუმცა ამ ორ ეტაპს შორის პერიოდში პოსტ-კომუნისტური საზოგადოებების უმეტესმა ნაწილმა მასობრივი უმუშევრობა, ჰიპერინფლაცია და ეკონომიკური კრიზისი განიცადა, რასაც თავისუფალი საბაზრო კონკურენციისთვის დამახასიათებელი ზოგადი მერყეობაც ახლდა თან. ამდენად, ღია წვდომისა და ლიბერალური წესრიგის ხანმოკლე გამოცდილება პოსტ-კომუნისტური საზოგადოებების დიდი ნაწილისთვის უსაფრთხოების განცდის არარსებობასთან ასოცირდება. მიუხედავად იმისა, რომ პატრონულ ავტოკრატიაში სანაცვლოდ თავისუფლების დათმობაა საჭირო და პატრონის ხელში პოლიტიკური/ეკონომიკური რესურსების ჩამორთმევის შერჩევითი ძალა ყოველთვის რჩება, პატრონ-კლიენტური ვალდებულებების პირნათლად შესრულების შემთხვევაში, საზოგადოებას სტაბილურობის, გარკვეულობისა და ონტოლოგიური უსაფრთხოების განცდა შენარჩუნებული აქვს.
ძალაუფლების სტაბილურობა და მასობრივი პოლიტიკური დარწმუნება
საზოგადოებრივი პატრონიზაცია რეჟიმის სტაბილურობის განმსაზღვრელი ფაქტორია, რადგან ის ისეთი ვერტიკალური წესრიგის დამყარებას უზრუნველყოფს, რომელშიც საზოგადოების რგოლებს არ სურთ რეჟიმის ცვლილების ინიცირება. ამ დე ფაქტო სტაბილურობას ფორმალურ ლეგიტიმაციას არჩევნებიც ანიჭებს.
იოჰანეს გერშევსკის კლასიფიკაციის მიხედვით, ავტორიტარული რეჟიმებისთვის დე ფაქტო სტაბილურობის მიღწევის სამი მექანიზმი არსებობს: 1) ლეგიტიმაცია, რომელიც გულისხმობს გრძელვადიან საზოგადოებრივ რწმენას რეჟიმის სამართლიანობის შესახებ; 2) რეპრესია, რომელიც მოიცავს ავტოკრატების ხელთ არსებულ ფიზიკური ძალადობის ინსტრუმენტებს და 3) კოოპტაცია, რომელიც გულისხმობს სტრატეგიულად რელევანტური აქტორების (მაგ. ოპოზიციური პარტიების) გადმობირების უნარს.
პატრონულ ავტოკრატიაში, სადაც რეჟიმის სტაბილურობის ძირითადი მექანიზმი პატრონიზმი და თანმდევი იდეოლოგიური დარწმუნებაა, ძალადობა მესამეულ როლს ასრულებს და მხოლოდ იშვიათ შემთხვევებში, ძირითადად ოპოზიციის წინააღდეგ გამოიყენება და საზოგადოების ფართო ჯგუფებისთვის გამაფრთხილებელი სიგნალის გაგზავნას ემსახურება. კოოპტაცია მეორეული მექანიზმია და მიემართება როგორც არა-კლიენტური ჯგუფების მოსყიდვას, ასევე ქვეყნის ზოგად ეკონომიკურ შედეგებს.
დისკურსების დონე: იდეოლოგია და პოლიტიკური ბაზარი
პოსტ-კომუნისტურ საზოგადოებებში პოლიტიკური რეჟიმის სტაბილურობის მიღწევაში მნიშვნელოვან როლს ასრულებს იდეოლოგია, რომლის გაგება ამ შემთხვევაში ფუნქციონალისტურია და განიმარტება, როგორც საზოგადოების სწორად ფუნქციონირების შესახებ ღირებულებების სისტემა, რომელსაც პოლიტიკური აქტორი საზოგადოების მხარდაჭერის მოსაპოვებულად იყენებს.
იდეოლოგიის მიმართ დამოკიდებულების მიხედვით გამოიყოფიან ორი ტიპის აქტორები: იდეოლოგიით მართული აქტორები (ideology-driven actors) და იდეოლოგიის მომხმარებელი აქტორები (ideology-applying actors). პირველი ჯგუფის აქტორების პოლიტიკური ქმედებების ხასიათი ფუნდამენტურად იდეოლოგიურია და აქტორის გადაწყვეტილებები უმეტესწილად იდეოლოგიურ თანმიმდევრულობას ინარჩუნებს. მაგალითად, პოლონეთში კაჩინსკის კონსერვატორულ-ავტოკრატიული მცდელობა აბორტის მკაცრი შეზღუდვა შემოეღო, იდეოლოგიურად მართული აქტორის გადაწყვეტილება იყო, რადგან ის ელექტორულად აშკარად არაპოპულარული (მოსახლეობის 2/3 კანონის მიღებას არ ეთანხმებოდა) იყო და კაჩინსკისთვის პირდაპირ მატერიალურ სარგებელს არ ატარებდა. რაც შეეხებათ იდეოლოგიის მომხმარებელ აქტორებს, მათ ქმედებებში იდეოლოგიას მხოლოდ საკომუნიკაციო დანიშნულება აქვს: აქტორი იდეოლოგიურ პოსტულატებს მხოლოდ პოლიტიკური გადაწყვეტილების ფასადად იყენებს, ქმედებების ფუნდამენტური ბუნება კი იდეოლოგიური არ არის და აქტორის იდეოლოგიური პოზიციები ხშირად ცვალებადია.
იდეოლოგიის ფასადად გამოყენება თავისთავად წარმოშობს კავშირს პოპულიზმთან. პოპულიზმი „თხელი“ იდეოლოგიაა, რომელიც 1) ეყრდნობა სახალხო სუვერენიტეტის იდეას; 2) ანტი-პლურალისტურია; 3) ატარებს პლებისციტური ხასიათს 4) მაჟორიტარიანულია; 5) ანტიელიტისტურია და 6) ეფუძნება „ჩვენ მათ წინააღმდეგ“ რიტორიკას. ამდენად, პოპულიზმი ატარებს მყარი ნიშნების რიგს, რომლითაც ის იდეოლოგიის ცნებას უახლოვდება, თუმცა მისი „თხელი“ ბუნება იმაში ვლინდება, რომ მისი „სუბსტანცია“ კლასიკური პოლიტიკურ იდეოლოგიებით ივსება. პოპულიზმი ერთგვარი „დამცავი გარსის“ ფუნქციას ასრულებს, რომელშიც პოლიტიკური აქტორები სხვადასხვა ტიპის იდეოლოგიურ პროდუქტს მოქნილად ათავსებენ. იდეოლოგიით მართული პოპულისტი აქტორების პოლიტიკურ კომუნიკაციაში წამყვანი ადგილი კლასიკურ პოლიტიკურ იდეოლოგიას უჭირავს, პოპულიზმი კი მეორეხარისხოვან ფუნქციას ასრულებს. იდეოლოგიის მომხმარებელ პოპულისტებში კი სტაბილური მხოლოდ პოპულისტური ნარატივია, რომელსაც კლასიკური იდეოლოგიური ელემენტები რაციონალურ-ცინიკური გაანგარიშებით შერჩევითად ემატება.
ლიბერალურ დემოკრატიაში, როგორც იდეალურ-ტიპურ რეჟიმში, პოლიტიკური პარტიების უმრავლესობა არაპოპულისტური და ცენტრისტულია, ხოლო ექსტრემისტი და პოპულისტი პარტიები უმცირესობაში არიან. კომუნისტურ დიქტატურაში სახელმწიფო პარტია ტელეოლოგიურ ლეგიტიმაციას ეფუძნება. პატრონულ ავტოკრატიაში სოციალური პირამიდის სათავეში მდგომი პოპულისტური ელიტა ძირითადად იდეოლოგიის მომხმარებელი პოპულისტებისგან შედგება. პერსონალური ქონების აკუმულაცია შეთავსებადი არაა კლასიკური პოლიტიკური იდეოლოგიების პოსტულატებსა და სამოქალაქო ლეგიტიმაციის სხვა წყაროებთან, ამიტომ პატრონულ ავტოკრატიაში პოლიტიკური ელიტა არაა მემარცხენე, მემარჯვენე, თუ ცენტრისტი. ის სხვადასხვა პოლიტიკური იდეოლოგიის ელემენტებს შერჩევითად იყენებს, რომ მასობრივი პოლიტიკური დარწმუნებისთვის გამოყენებადი იდეოლოგიური ნარატივები შექმნას. მაგალითად, ექსტრემალური კონსერვატიზმი გამოიყენება მმართველი პოლიტიკური ელიტის მიმართ კრიტიკულად განწყობილი სამოქალაქო საზოგადოების ორგანიზაციების დელეგიტიმაციისა და დემონიზაციისთვის (მაგ. რუსეთი). პერსონალური ქონების დაგროვებისა და ეკონომიკური ფავორიტიზმის გასამართლებლად გამოიყენება სტეიტიზმი - საბაზრო ეკონომიკის მარცხისგან გამოწვეული ეკონომიკური უთანასწორობის აღსადგენად სახელმწიფოს ფისკალური და რეგულატორული ინტერვენციის საჭიროება, რომლის დამსახურებითაც პოპულისტი პატრონი რესურსებს შერჩევითად შეძენილი პოლიტიკური ოჯახის წევრებზე გადაანაწილებს (მაგ. უნგრეთი).
პოპულისტი აქტორების „პოლიტიკურ პროდუქტს“ ფართო საზოგადოება წარმატებით „ყიდულობს“, რაც პოპულიზმზე მასობრივი მოთხოვნის არსებობაზე მიანიშნებს. პოსტ-კომუნისტურ რეგიონში პოპულისტური პროექტი დასავლეთ ევროპის მტრის ხატად წარმოჩენას ეფუძნება, რომელიც ეგზისტენციალურ საფრთხეს უქმნის ადგილობრივ ტრადიციონალიზმს. ამ პროექტის მიხედვით, დასავლეთის მხარდაჭერით პრივილეგირებული ოპოზიციური პარტიები, სამოქალაქო საზოგადოების ორგანიზაციები და სხვა მცირერიცხოვანი ჯგუფები საფრთხეს უქმნიან უმრავლესობის სოციალურ სტატუსს, წესრიგსა და კეთილდღეობას.
ეს პოპულისტური პროექტი საბჭოთა კავშირის დაშლის შემდეგ პოსტ-კომუნისტური საზოგადოებების ტრამვირებული გამოცდილებებისა და საზოგადოებრივი დაძაბულებებით მანიპულაციაზეა დაფუძნებული. ამ პერიოდის განმავლობაში კრიტიკულ ეკონომიკურ ტრანსფორმაციებთან ერთად, მოქალაქეებმა გამოსცადეს შერჩევითი პრივატიზაცია, ოლიგარქიული ანარქია და ეკონომიკური უთანასწორობების მკვეთრი გაღრღმავება. პოპულისტი აქტორები ამ ფაქტორებს თავიანთ პოპულისტურ პროექტში პირდაპირ უკავშირებენ ლიბერალურ პოლიტიკურ ელიტებს და მათ იმპერიალისტურ ინტერესებს. მაგალითად, 1990-2010 წლების პერიოდს ორბანის უნგრეთში „ტურბულენტურ ათწლეულებად“ მოიხსენიებენ, ხოლო „ლიბერალს“ სალანძღავ სიტყვად იყენებენ.
ამგვარი მიზეზშედეგობრივი კავშირების კონსტრუირების შედეგად, ამომრჩევლებში მსხვერპლის ფსიქოლოგია და უსამართლობის განცდა ვითარდება, რისგან გათავისუფლების შესაძლებლობად პოპულისტი აქტორების მიერ შექმნილ „ერისა“ და „ხალხის“ იდენტობას („ჩვენ“) ხედავენ. ეს იდენტობა ხალხის საზოგადოების ტრადიციულ სიმბოლოებსა და კოდებზეა დაფუძნებული, რომელთაგან ყველაზე მნიშვნელოვანია „სულიერი საზოგადოება“ (რელიგია), ეთნიკური საზოგადოება („ხალხი“) და ოჯახი.
პოპულისტებისთვის „სულიერ საზოგადოებაში“ განსაკუთრებით მიმზიდველი ფუნდამენტალისტური, ანტირაციონალისტური და ანტიმოდერნისტული ელემენტია, ამიტომ პოპულისტური პროექტი სწორედ ამ ნიშნების გამოკვეთაზეა ორიენტირებული და ყურადღების მიღმა ტოვებს რელიგიური სწავლების შინაარსს.
„ეთნიკურ საზოგადოებაში“ პოპულისტური პროექტი ნაციონალიზმის ისტორიული ელემენტების მითვისებას ცდილობს და საზოგადოების სასარგებლოდ ინდივიდის თავგანწირვის ელემენტს წამოსწევს წინ. ამასთან, „ერის“ ცნებიდან აქტიურად გამოიდევნებიან ის ჯგუფები, რომლებიც პოპულისტი აქტორებისთვის პოლიტიკურად მიუღებელნი არიან. ამდენად, პოპულისტურ პროექტში „ერი“ არა ქვეყნის შიგნით სხვადასხვა ჯგუფების გამაერთიანებელი საერთო საფუძველი, არამედ ჩაკეტილი იდენტობის ჯგუფი ხდება, რომელსაც პოპულისტი ლიდერი სოციალური და მატერიალური სტატუსის დაცვას პირდება. ამდენად, საბოლოო ჯამში, „ერი“ შეძენილი პოლიტიკური ოჯახისა და მასზე დამოკიდებული კლიენტურის აღმნიშვნელ ევფემიზმად გვევლინება.
რაც შეეხება ოჯახს, პოპულისტი ლიდერები მხოლოდ პატრიარქალური ოჯახის მოდელს უჭერენ მხარს, ტრადიციული ოჯახური წესრიგის დამცველებად გვევლინებიან და ოჯახის ცნებიდან აქტიურად გამორიცხავენ ყველა პროგრესულ ელემენტს (მა.გ. ერთსქესიანთა ქორწინება, მარტოხელა ოჯახი). ოჯახის ამგვარი აღქმა შესაბამისობაში მოდის საზოგადოების პატრონულ იერარქიულ სტრუქტურთანაც, რომელიც სათავეში მდგარი მთავარი პატრონით მართლაც პატრიარქალურ ოჯახს ჩამოჰგავს. ამასთან, პოპულისტი ლიდერების ლექსიკონში „ჩვენ“ მასკულინური, ხოლო „ისინი“ ფემინური ტერმონილოგიით აღიწერება.
მტრის ხატის კონსტრუირებისთვის პოპულისტ აქტორებს მრავალფეროვანი არჩევანი აქვთ. ისინი მტრად ხატავენ აქტიურ ოპოზიციასა და არასამთავრობო ორგანიზაციებს, ასევე შედარებით პასიურ საზოგადოებრივ ჯგუფებს, რომლებიც მათ პოპულისტურ პროექტში სიტუაციურად „ანტიეროვნულნი“ არიან. ესენია, მაგალითად, სექსუალური, ეთნიკური, რელიგიური უმცირეოსებები. უმრავლესობა, რომელიც თავს მსხვერპლად მიიჩნევს, უმცირესობების მიმართ კოლექტიური ემპათიის გრძნობას კარგავს და მის ადგილს კოლექტიური ეგოიზმის განცდა იკავებს. ამგვარი სოციალურ-ფსიქოლოგიური დინამიკა პოპულისტ აქტორებს ბუნებრივად უბიძგებს კონსპირაციული თეორიების მასობრივად გამოყენებისკენ. პოპულისტურ ნარატივში ყოველთვის არსებობს „დიდი კონსპირატორი“, რომელიც “კულისებიდან“ „აკონტროლებს“ პოლიტიკურ პროცესებს. პოსტ-კომუნისტურ რეგიონში ეს როლი ყველაზე ხშირად ჯორჯ სოროსს ერგება. კონსპირაციული თეორიების მიმართ საზოგადოება საკმაოდ მიმღებლურია, რადგან ის ეფექტურად აკმაყოფილებს უსაფრთხოების გრძნობაზე მათ ფსიქოლოგიურ მოთხოვნილებას.
არაფორმალური მმართველობის მოდალობები: მიმოხილვა
პატრონული ავტოკრატიის სტაბილურობა არაფორმალურ ინსტიტუციურ მოწყობაზეა დაფუძნებული. რეჟიმს ფორმასა და ხასიათს არაფორმალური მართვის სხვადასხვა მოდალობა განსაზღვრავს. ალენა ლედენევა და კლაუდია ბეზ-კამარგო ცნობილ სტატიაში „სად მთავრდება არაფორმალობა და იწყება კორუფცია?“ არაფორმალური მართვის სამ მოდალობას გამოყოფენ: 1) კოოპტაცია, რომელიც გულისხმობს ნდობაზე, ერთგულებასა და ორმხრივ სარგებელზე დაფუძნებულ მტკიცე კავშირებს; 2) კონტროლი, რომელიც მოიცავს ძალაუფლების კავშირების შიგნით დისციპლინის დამცავ მექანიზმებს და 3) კამუფლაჟი, რომელიც არაფორმალური კავშირების გარე პირებისგან დაცვას რეჟიმის ნამდვილი ბუნების შენიღბვით ცდილობს.
კოოპტაცია გამოიხატება სტრატეგიული პოლიტიკური თანამდებობების ელიტის საკვანძო წევრებისთვის გადანაწილებაში (1), ოლიგარქებისთვის ფინანსური ბენეფიტების სანაცვლოდ (მაგ. საარჩევნო კამპანიის დაფინანსება) საკანონმდებლო ორგანოებზე გავლენის მოხდენის უფლების მინიჭებასა (2) და მატერიალური სარგებლის სანაცვლოდ საჯარო მხარდაჭერის (მაგ. არჩევნებზე ხმის მიცემა) მიღებაში (პატრონაჟი) (3).
კონტროლი გულისხმობს „კომპრომატის“ და „შიშის პოლიტიკის“ გამოყენებით ყოფილი ელიტების წინააღმდეგ მართლმსაჯულების შერჩევითად გამოყენებას (1), გადაწყვეტილებების კოლექტიურად მიღებას, ერთმანეთის ჰორიზონტალურ მეთვალყურეობას და ელიტის იმ წევრების დასჯას, რომლებიც დაუმორჩილებობას გამოიჩენენ (2) და სასურველი შედეგის მიუღწევლობის შემთხვევაში (მაგ. არჩევნებში ხმების დაკარგვა) რეპუტაციული რისკების მართვას (3).
კამუფლაჟი გამოიხატება რეჟიმისთვის კრეატიული ფასადების შექმნაში (მაგ. პოლიტიკური რიტუალები, ანტიკორუფციული კამპანიები) (1), ფარული კონსტიტუციების არსებობაში - ფორმალური ძალაუფლების საჯარო ფორმებს პოლიტიკური ელიტის წევრები ისე ირგებენ, თითქოს მათი დე ფაქტო ბუნება განსხვავებული არ იყოს (2) და საჯარო და კერძო ინტერესებს შორის ზღვარი გაბუნდოვანებული არ არის (3).
