ცნობილი თანამედროვე ამერიკელი სოციოლოგი გიორგი დერლუგიანი წინამდებარე სტატიაში ცდილობს გაარკვიოს რატომ მოხდა ომი ქართველებსა და აფხაზებს შორის და რატომ არ მომხდარა ასეთივე მწვავე დაპირისპირება დამოუკიდებელი საქართველოს კიდევ ერთ რეგიონში - აჭარაში. ავტორი აანალიზებს ამ ორი, ბევრი რამით მსგავს მხარეში, გასაბჭოებამდე არსებულ ვითარებას, საბჭოთა პერიოდში გატარებულ პოლიტიკებს და საბჭოთა კავშირის დაშლის შემდეგ დამდგარ შედეგებს.

გიორგი დერლუგიანი სწავლობდა აფრიკულ ენებსა და ისტორიას მოსკოვის სახელმწიფო უნივერსიტეტში. პროფესორმა დერლუგიანმა საბჭოთა კავშირი 1990 წელს დატოვა. ის არის ცივი ომის შემდგომი გლობალიზაციის თეორეტიკოსი და კავკასიაში, ცენტრალურ აზიასა და აფრიკაში ეთნიკური ძალადობის, ომისა და რევოლუციის სპეციალისტი. გიორგი დერლუგიანი რამდენჯერმე იმყოფებოდა ვიზიტით საქართველოში და წაიკითხა საჯარო ლექციები თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტსა და ილიას სახელმწიფო უნივერსიტეტში.  ქართულ აკადემიურ სივრცეში არადომინანტური ეთნიკური და რელიგიური ჯგუფების ისტორია ნაკლებად არის წარმოდგენილი და სამეცნიერო კვლევები ძირითადად ნაციონალისტური პარადიგმის ზეგავლენით იქმნება.  დერლუგიანის ამ სტატიის, ასევე სხვა რამდენიმე საინტერესო კვლევის მიმოხილვის მომზადების მიზანი სწორედ ამ სიცარიელის შევსებაა. შესაძლოა სტატიაში წარმოდგენილი ზოგიერთი მიგნება არ გამოხატავდეს EMC-ის პოზიციას.

მთარგმნელი: კონსტანტინე ჩაჩიბაია

შესავალი

მსურს ყურადღება გავამახვილო კავკასიაში მიმდინარე „ეროვნულ“ საომარ და მშვიდობიან კონფლიქტებს შორის ორ შემთხვევაზე. ეს ორი - აფხაზეთის და აჭარის ყოფილი საბჭოთა ავტონომიური რესპუბლიკები, რომლებიც ამჟამად  საქართველოს შემადგენლობაშია, როგორც ჩანს, ყველაზე კარგად აღწერს კავკასიის პოლიტიკის მდუღარე ქვაბში მიმდინარე მოვლენებს. ეს ადგილები ძალიან ჰგავს ერთმანეთს: ორივე კურორტია, ისლამიზაციის და რუსული დაპყრობის მსგავსი ისტორიით, ისევე როგორც ყოფილ საქართველოს  საბჭოთა სოციალისტურ რესპუბლიკაში ავტონომიის სტატუსით გაერთიანებით. პარადოქსია, რომ მათი ამჟამინდელი მდგომარეობა ერთმანეთისგან სრულიად განსხვავებულია. აფხაზეთსა და საქართველოს შორის ომი გაიმართა, რომელსაც ახასიათებდა მრისხანე ნაციონალიზმი, ეთნიკური წმენდა და დაქირავებულ მებრძოლთა ფართო მონაწილეობა.

როდესაც ეს ომი დასავლური მედიის გვერდებზე ფართოდ შუქდებოდა, აჭარაში სრული სიმშვიდე იყო. როგორც ავტონომიის ხელმძღვანელობა, ასევე მოსახლეობის უდიდესი ნაწილი ქართული სახელმწიფოს იდეის ერთგულად რჩებოდა. შეგვიძლია პარალელიც გავავლოთ აჭარასა და რუსეთის რამდენიმე „პრო-ფედერალური“  ეროვნული ავტონომიური რეგიონის პოლიტიკას შორის. ამრიგად, აფხაზეთი და აჭარა წარმოადგენენ ეთნიკური ურთიერთობების სპექტრის უკიდურეს ნაწილებს, მიუხედავად იმისა, რომ მათ შორის ბევრი მსგავსებაა.

ქვემოთ განვიხილავ ამ განსხვავების მიზეზებს. ჩემი მსჯელობა ეფუძნება იმას, რომ მაშინ როცა საბჭოთა სახელმწიფო აქეზებდა აფხაზურ პოლიტიკურ ძალას, რათა ჰყოლოდა მოკავშირე საქართველოსთან პოლიტიკური დაპირისპირებაში, იგი იმავდროულად ახშობდა აჭარის ავტონომიის პირველ ნაბიჯებს, რომ გაეადვილებინა საქართველოსთვის აჭარაში საკუთარი პოლიტიკის გატარება. მოსკოვმა შესძინა პოლიტიკური აქტუალობა აფხაზურ კულტურულ იდენტობას და ხელი შეუშალა აჭარის კულტურული იდენტობის გაპოლიტიკურებას. კულტურული იდენტობის პოლიტიზაციამ და იმ სტრუქტურებთან  დაკავშირებულმა  პრივილეგიებმა და უთანასწორობამ, რამაც ეს პოლიტიზაცია შესაძლებელი გახადა,  უკიდურესად დაძაბა აფხაზების ურთიერთობა საქართველოსთან. სწორედ ასეთი ფაქტორების არ არსებობის გამო, თავიდან იქნა აცილებული დაპირისპირება აჭარაში.

აღსანიშნავია ისიც, რომ აჭარლების კულტურული განსხვავებები გაცილებით მცირე იყო; ისინი საუბრობდნენ ქართულად და ისლამის მიღების გარდა, თავს კულტურულად ქართველებად აღიქვამდნენ. მეორე მხრივ აფხაზები სხვა, თუმცა ქართულთან მჭიდროდ დაკავშირებულ ენაზე საუბრობდნენ და დიდხანს აღიქვამდნენ თავს კულტურულად ქართვლებისგან განსხვავებულად. მიუხედავად კულტურული მსგავსებისა, აჭარული ელიტა იბრძოდა საქართველოსგან ტერიტორიული ავტონომიის მოსაპოვებლად განსხვავებული რელიგიის საფუძველზე, მაგრამ ვერ შეძლეს პოლიტიკური ავტონომია მიეღოთ დამოუკიდებელი ქართული რესპუბლიკის ფარგლებში. ამის საპირისპიროდ, რეგიონში ბოლშევიკური კონტროლის განმტკიცებისას, მოსკოვმა რომელიც არ ენდობოდა ქართულ პოლიტიკური ელიტას, შედარებით ერთგულ აფხაზეთს მიანიჭა რესპუბლიკის სტატუსი.[1] ამ სტატუსმა მნიშვნელოვნად გაზარდა აფხაზური ელიტის ავტონომია და ძალაუფლება. აფხაზეთის და აჭარის შემთხვევების შედარებითი შესწავლა ადასტურებს იმ მოსაზრებას, რომ ბოლშევიკები ემხრობოდნენ რესპუბლიკების შიგნით ენაზე დაფუძნებულ და არა რელიგიაზე დაფუძნებული კულტურული ჯგუფების პოლიტიკურ აღიარებას. აფხაზებმა მიაღწიეს ტიტულოვან ერად[2] აღიარებას, ხოლო აჭარლებს ეროვნების სტატუსი არ მიენიჭათ. ამ განსხვავებულმა მიდგომამ წარმოშვა საბჭოთა კავშირის დაშლის შემდეგ კონფლიქტებს შორის განსხვავებაც.

აფხაზებისა და მოსკოვის ხანგძლივმა და ძლიერმა კავშირმა ჩამოაყალიბა  სოციალურად და პოლიტიკურად შედარებით სტაბილური გარემო, შესაბამისი „ეროვნული აპარატი“, რაც აფხაზური ელიტის წარმომადგენელებს არაპროპორციულ გავლენებს და რესურსებს აძლევდა. მაგრამ 1980-იანი წლებში „გლასტნოსტმა“[3] საგრძნობად დაასუსტა ეროვნების ნიშნით შექმნილი ტერიტორიული ორგანოები და ქართველებმა გამოიყენეს მათთვის მინიჭებული სიტყვის თავისუფლება საბჭოთა ცენტრალურ ხელისუფლებასა და აფხაზეთთან დასაპირისპირებლად. აფხაზურმა ელიტამ საბჭოთა ცენტრალური ხელისუფლების მხარდაჭრით „გაზარდა ფსონები“ და წამოიწყო აფხაზეთის საქართველოდან გამოყოფის კამპანია. თუმცა საბჭოთა კავშირის დაშლასთან ერთად, აფხაზურმა ელიტამ დაკარგა მფარველები მოსკოვში და ქართველებს შეეძლოთ სურვილისამებრ გაეკონტროლებინათ აფხაზეთი; 1992 წელს ქართული ტანკები შევიდნენ აფხაზეთის დედაქალაქ სოხუმში. ომი დაიწყო და 1993 წლისთვის 25-დან 30 ათასამდე ადამიანი შეიწირა. „ეთნიკურმა წმენდამ“ აფხაზეთი გაანადგურდა და გააუდაბურა. ომამდელი მოსახლეობის უმრავლესობა დევნილად იქცა.

ამის საპირისპიროდ, როგორც უკვე აღინიშნა, აჭარლები არ ცნეს ეროვნებად. უფრო მეტიც, ოფიციალური ენა აჭარაში ქართული იყო და აჭარლები პოლიტიკურად ქართველებად იყვნენ იდენტიფიცირებული. არანაირი ეროვნული მფარველობის ქსელი აჭარლებს შორის არ გაბმულა. აჭარაში არც პოლიტიკური ისლამის აღმავლობა ყოფილა და  რეგიონმა მშვიდობიანად მიიღო ფართო ავტონომია დამოუკიდებელი საქართველოს შემადგენლობაში.

მომდევნო გვერდებზე მე გავშლი მსჯელობას ორი კურორტის ამბის აღწერით. დავიწყებ აფხაზეთით: აფხაზების და ქართველების კულტურული განსხვავებების კვალდაკვალ მიმოვიხილავ იმ მიზეზებს, რამაც განაპირობა მოსკოვის გადაწყვეტილება მოეხდინა ამ განსხვავების პოლიტიზირება და როგორ დაძაბა ამ გადაწყვეტილებამ ვითარება აფხაზურ და ქართულ ელიტებს შორის.  შემდეგ გავყვები მოვლენებს ამ დაძაბულობიდან  შეიარაღებულ კონფლიქტამდე საბჭოთა კავშირის დასუსტების და დაშლის ფონზე. ბოლო ნაწილში განვიხილავ აჭარას: თუ რატომ დართო მოსკოვმა ნება საქართელოს გაეტარებინა საკუთარი პოლიტიკა და რა პოლიტიკა გაატარეს ქართველებმა აჭარაში? მიმოვიხილავ აჭარის მცირე ხნიან ამბოხებას და ამ პერიოდში ძალადობის თავიდან აცილების მიზეზებს.

აფხაზეთი

ნებისმიერი ჩვენთვის ცნობილი ნაციონალიზმი უპირველეს ყოვლისა ეფუძნება თავის პირველადობის, სიძველის და „მიწაზე“ უპირატესი უფლების პრეტენზიას. ამ პერსპექტივით აფხაზების ამბიცია საკუთარი კულტურის უნიკალურობის შესახებ, საკმაოდ დასაბუთებულია. ყველაზე რადიკალი ქართველი ოპონენტიც კი ვერ უარყოფს, რომ თანამედროვე აფხაზების წინაპრები სტრაბონის მიერ მოხსენიებული აბაზგების ტომია.[4] პრობლემები თავს იჩენს მაშინ, როცა ისტორიკოსები იწყებენ უსიამოვნო, მაგრამ საკმაოდ მნიშვნელოვანი ამოცანის გადაჭრას შუა საუკუნეების აფხაზი მთავრების ეთნიკური კუთვნილების დასაზუსტებლად. აფხაზეთის მთავრები ზოგჯერ სუვერენული მმართველები იყვნენ, უფრო ხშირად კი რომელიმე ქართული სამეფოს, ბიზანტიის ან ოსმალეთის იმპერიის ქვეშევრმდომები.  აფხაზური დინასტიის - შერვაშიძეების კვალი მეთორმეტე საუკუნემდე მიდის. ეს ფორმით აშკარად ქართული გვარია, რომელიც მომდინარეობს აზერბაიჯანის ტერიტორიაზე მდებარე შუა საუკუნეების სპარსული დინასტიის შირვან-შას სახელიდან. ამ გენეოლოგიის საპასუხოდ, აფხაზებს აქვთ კონტრარგუმენტი, რომ შერვაშიძეები ატარებდნენ სხვა, აფხაზურ გვარ ჩაჩბასაც და ისინი უნდა მივიჩნიოთ ადგილობრივ დინასტიად, რომელიც დააფუძნა უცხოელმა დამპყრობელმა, რაც ფეოდალური გენიალოგისთვის უჩვეულო სულაც არ არის.

თუმცა შერვაშიძეები მათი სასახლის კულტურით და პოლიტიკური მიდრეკილებებით ცალსახად ქართველები იყვნენ მე-17 საუკუნემდე, როცა ოსმალეთის ზეგავლენით ქვეშერმდომებთან ერთად ისლამი მიიღეს. ეს გადაწყვეტილება საკმაოდ ზედაპირული და ცვალებადი აღმოჩნდა; მე-19 საუკუნეში როდესაც რუსები და ქართველები ებრძოდნენ ოსმალებს და მათ მხარდამჭერ ჩრდილო კავკასიელ მთიელებს, შერვაშიძეთა გვარის სხვადასხვა წარმომადგენელმა არა ერთხელ შეიცვალა სარწმუნოება.  აფხაზების ქრისტიანობაზე საბოლოოდ მოსაქცევად კი ქართველმა მღვდლებმა დაიწყეს მისიონერული მოძრაობა, რაც შემდეგ გარდაიქმნა აფხაზების ქართველი ერის შემადგენლობაში დაბრუნების ეროვნულ ამოცანად. აფხაზური ენის არსებობა, რომელიც დაახლოებით ისევე იყო დაკავშირებული ქართულთან როგორც ბრეტონული ენა[5] ფრანგულთან ან გელური ენა ინგლისურთან[6], არ მიიჩნეოდა პრობლემად, რადგან ქართველების უმეტესობის მშობლიური ენა ადგილობრივი დიალექტებია. მაგრამ აფხაზური არ იქცა ქართულ კილოკავად, რადგან არსებობდა მეორე დომინანტი ენაც - რუსული. მიუხედავად იმისა, რომ სავარაუდოდ ქართული ენა უფრო ფართოდ იყო გავრცელებული, ვიდრე ამას ამჟამად აფხაზები აღიარებენ, რუსულმა მაინც უფრო მეტად მოიკიდა ფეხი აფხაზებს შორის მე-20 საუკუნეში, როგორც ქართველების პოლიტიკის საწინააღმდეგო რეაქციამ. და მაინც, კულტურული განსხვავებები არ არის იმდენად მნიშვნელოვანი აფხაზებისა და ქართველების დაპირისპირებაში, რამდენადაც აფხაზურ ელიტისა და მოსკოვს შორის დამყარებული მჭიდრო ურთიერთობა.

კულტურული იდენტობის პოლიტიზება

აფხაზეთის როგორც ცალკე ადმინისტრაციული ერთეულის არსებობა არის 1917-21 წლების ისტორიული მოვლენების შედეგი. ირონიულია, რომ აფხაზეთის ეროვნული საკითხის წამოწიეს ინტერნაციონალისტმა ბოლშევიკებმა. 1918 წელს ქართულ სოციალ-დემოკრატიულ რეჟიმს აფხაზეთში დაუპირისპირდნენ ბოლშევიკები აფხაზი ნესტორ ლაკობას მეთაურობით, რომლებმაც სოფლებში აჯანყება მოაწყვეს აფხაზი გლეხებისგან შემდგარი სამოქალაქო მილიციის kiaraz -ის მეშვეობით და მოითხოვეს ავტონომია. ქართველმა სოციალ დემოკრატებმა მიანიჭეს აფხაზეთს ეს უფლება ერთიანი საქართველოს შემადგენლობაში. ასევე მოიქცნენ ბოლშევიკები 1920-იან წლებში, როცა აფხაზეთი და საქართველო თანასწორი - საბჭოთა სოციალისტური რესპუბლიკის სტატუსით გაერთიანდნენ დღემოკლე ამიერკავკასიის ფედერაციაში. იგივე სტატუსი ჩაიწერა 1925 წლის აფხაზეთის კონსტიტუციაში, რომლის ცალმხრივი აღდგენა 1992 წლის ზაფხულში იქცა საქართველოსთან ომის საბაბად. სწორედ 1925 წლის კონსტიტუციით დაიწყო აფხაზური პოლიტიკური იდენტობის ინსტიტუციონალიზაცია. დანარჩენმა ორმა ფაქტორმა:  მოსკოვის მიერ აფხაზურის, როგორც ქართულისგან დამოუკიდებელი ენის აღიარებამ და აფხაზი მოსახლეობის მიმართ შეღავათიანმა მოპყრობამ მხოლოდ განამტკიცა მათი პოლიტიკური იდენტობა და  გაამწვავა საქართველოსთან დაპირისპირება.

ამ კუთხით აფხაზეთის ბედი ბოლშევიკური მმართველობის პირობებში დიდწილად დაკავშირებულია ნესტორ ლაკობას სახელთან. ლაკობა იყო ერთ-ერთი უმნიშვნელოვანესი და აქტიური ბოლშევიკი ლიდერი ამიერკავკასიასა და ჩრდილოეთ კავკასიაში სამოქალაქო ომის პერიოდში და ომის შემდეგაც. იგი ფაქტობრივად ერთპიროვნული მმართველი იყო აფხაზეთში  1936 წელს მისი იდუმალებით მოცულ გარდაცვალებამდე.[7]  მისთვის რთულ წლებში, ლაკობა საკმარისად ძლიერი აღმოჩნდა იმისთვის, რომ წინ აღდგომოდა ქართულის როგორც ოფიციალური ენის გამოყენებას აფხაზეთში, თანაც ისე, რომ არ დაედანაშაულებინათ „ნაციონალ-უკლონისტობაში.[8] ამას ხელი შეუწყო რა თქმა უნდა იმანაც, რომ სტალინი თავად ქართველ ბოლშევიკებს ადანაშაულებდა ბოლშევიკური დემონოლოგიის თვალსაზრისით ამ უმძიმეს ცოდვაში. ლაკობას მანევრების შედეგად, აფხაზეთის კოლექტივიზაციაც საკმაოდ გვიან 1936-38 წლებში მოხდა. რაც ნიშნავს იმას, რომ აფხაზმა გლეხებმა თავიდან აიცილეს იძულებითი კოლექტივიზაციის ყველაზე მწვავე ფორმები, მაშინ როცა აფხაზეთში მცხოვრები რუსი და ბერძენი მოსახლეობა გააკულაკეს და გადაასახლეს. მათი მიწები აითვისა სახელმწიფოს მიერ მოწყობილმა მეურნეობებმა, კოლხოზებმა, რომელიც დანარჩენი საქართველოდან გადაიღეს.

ზოგადად ქართველი მოსახლეობის ეკონომიკურ და დემოგრაფიულ გავლენას აფხაზეთზე დიდი ხნის ისტორია აქვს. კავკასიის რუსული დაპყრობების დროს ეთნიკურად აფხაზი მოსახლეობის დეციმაცია მოხდა[9], რაც უდიდესი ისტორიული ტრავმაა აფხაზურ კოლექტიურ მეხსიერებაში, თუმცა ამან ხელი ვერ შეუშალა აფხაზ ნაციონალისტების პრორუსულ განწყობებს. რუსეთის კავკასიურმა სარდლობამ აფხაზეთის მთლიანი რაიონები გაასახლა და მათ ადგილას უფრო საიმედო და პროგრესულად მიჩნეული „ქრისტიანული  ელემენტები“: სომხები, ქართველები, ბერძნები, ესტონელები და პოლონელები ჩაასახლა.[10] 1840-1878 წლებში აფხაზი მუჰაჯირობის რამდენიმე ნაკადმა მიაშურა ოსმალეთის იმპერიას. სხვა ჩრდილო კავკასიელი ხალხების მსგავსად, 1864 წელს კავკასიის „საბოლოო მოთვინიერების“ და მუჰაჯირობის გათვალისწინებით, აფხაზებიც საკუთარ მიწაზე უმცირესობაში აღმოჩნდნენ და გაფანტულად ცხოვრობდნენ. მასობრივი გადასახლების და 1866, 1878 წლების ჩახშობილი ანტი რუსული აჯანყებების შემდეგ, საკმაოდ ცოტა მკვიდრი აფხაზური მოსახლეობა შემორჩა ადმინისტრაციულ ცენტრ სოხუმის სიახლოვეს.[11]  ქართული მოსახლოების რაოდენობა კი მუდმივად იზრდებოდა და თუ 1914 წელს აფხაზეთში 37 000 ქართველი (მთლიანი მოსახლეობის 28%) ცხოვრობდა, 1989 წლისთვის მათმა რაოდენობამ 240 000-ს (45.7%) მიაღწია. ამის პროპორციულად აფხაზი მოსახლეობის რაოდენობა დრამატულად შემცირდა. დღესდღეობით შეიძლება უფრო მეტი აფხაზი ცხოვრობდეს თურქეთში, სირიაში,  და იორდანიაში ვიდრე ისტორიულ სამშობლოში. ზოგიერთი აფხაზი ნაციონალისტი მათი რაოდენობის უფრო მეტად წარმოსაჩენად ამბობს, რომ სამჯერ, ოთხჯერ მეტიც კი. 1989 წლისთვის აფხაზეთის ავტონომიური რესპუბლიკის ტიტულოვანი ერი დედაქალაქის მოსახლეობის 7%-ს შეადგენდა.

საბოლოოდ, 1945 წლისთვის, მიუხედავად იმისა, რომ აფხაზები უმცირესობაში აღმოჩნდნენ აფხაზეთში, მათ მიიღეს ტიტულოვანი ერის სტატუსი და მასთან დაკავშირებული პოლიტიკური უპირატესობებიც. აფხაზებსა და ქართველებს შორის დაძაბულობა გაიზარდა მას შემდეგ, რაც აფხაზურმა ელიტამ მიიღო გაზრდილი პრივილეგიები, ხოლო ქართულმა მოსახლეობამ იგრძნო მზარდი დისკრიმინაცია. ეს დაძაბულობა გრძელდებოდა მეორე მსოფლიო ომის შემდეგ, კიდევ უფრო გაიზარდა “გლასტნოსტის“ ეპოქაში და შეიარაღებულ კონფლიქტში გადაიზარდა საბჭოთა კავშირის დაშლის შემდეგ.

იდენტობის პოლიტიკის გაძლიერება ომის შემდგომ ეპოქაში

აფხაზეთის და აჭარის პოლიტეკონომიური ვითარება განსაზღვრა მათმა გეოგრაფიუმა მდებარეობამ. თავდაპირველად ეკონომიკურმა სიუხვემ გააჩინა განცდა, რომ კულტურული იდენტობის პოლიტიზაციის პროცესი შენელდა. აფხაზეთს და აჭარას მართლაც გაუმართლათ თავიანთი მდებარეობის გამო. მათი სანაპირო ზოლები და მთები აყვავებულ კორორტებად იქცა, ხოლო ისეთი საყოველთაო მოხმარების პროდუქციაზე როგორიც თამბაქო, ღვინო და ჩაია, მათ მონოპოლია მოიპოვეს. მოსკოვი ამ საქონელს ადგილობრივი კოლექტიური მეურნოებებისგან  და მცირე ქარხნებისგან ხელსაყრელ ფასად იძენდა მაშინაც კი, როდესაც ამ პროდუქტებს ბალახს ან წყალს ურევდნენ. პროდუქციის გაყალბების ხარისხი ფაქტობრივად წინასწარ შეთანხმებული იყო. დადგენილი იყო რამდენი წყალი თუ ბალახი უნდა გაერიათ იმ პროდუქციაში, რომელიც რუსეთში მაღაზიებში მოხვდებოდა, რამდენი იმ პროდუქტებში რომელიც ადგილობრივ მაღაზიებში ნაწილდებოდა და ბოლოს იყო განსაკუთრებული ნაწილი, რომელიც ნომენკლატურის მოხმარებისთვის იყო განკუთვნილი. სტალინიზმის შემდეგ საბჭოთა კავშირის სხვადასხვა მხარიდან ჩამოსულ ადამიანებს შეეძლოთ აფხაზეთსა და აჭარაში წარმოებული პროდუქტების უფრო მაღალ ფასებად გაყიდვა საბჭოთა კავშირის ჩრდილოეთ ნაწილებში.  უამრავი მუშა მოაწყდა შავი ზღვის სანაპიროებზე ანაპიდან ბათუმამდე მიმდინარე სამუშაოებსაც. ამ პერიოდში აფხაზეთი რომლის მოსახლეობა 500 000 იყო, ყოველწლიურად ორ მილიონამდე მნახველს იღებდა. მათი სანაპირო საბჭოთა კავშირში სიმდიდრის ერთ-ერთი ყველზე თვალსაჩინო ადგილი იყო, რაც კერძო საკუთრების და ავტომობილების დიდი რაოდენობაში გამოიხატებოდა.  იქაურობა ფრანგული რივიერას საბჭოთა ვერსია იყო, თუმცა ადგილობრივების ჩვევებით და თავის გადარჩენის მეთოდებით უფრო კორსიკასა და სიცილიას წააგავდა. ქართული ქალაქები რუსეთის მეზობელი კურორტების მსგავსად  კრიმინალურ მექად იქცა. რეგიონის კრიმინალიზაციის დონის მაჩვენებელია ისიც, რომ 90-იან წლებში რუსული კრიმინალური  სამყაროს წევრი 700 ე.წ. „კანონიერი ქურდიდან“  300 წარმოშობით ამ რეგიონიდან იყო.

ქალაქში მცხოვრები აფხაზები მეტწილად არ იყვნენ წარმოდგენილი არც ტურისტულ ბიზნესში არც ორგანიზებულ დანაშაულში. მათ ეს არ სჭირდებოდათ, რადგან პოლიციის, მმართველობითი და პარტიული ბიუროკრატიის და ინტელიგენციის პოზიციები საკმარის კანონიერ და უკანონო შესაძლებლობებს ქმნიდა მათთვის. ტურიზმი შეეძლოთ დაეთმოთ სომხებისა და ბერძნებისთვის, ისევე როგორც ქვანახშირის მოპოვება და ელექტრომომარაგება (რომელიც კონცენტრირებული იყო ტყვარჩელის და ენგურის ანკლავებში) რუსი და უკრაინელი ემიგრანტებისთვის. შრომის ამგვარი ეთნიკური დანაწილება მოსახერხებელი იყო ყველა მხარისთვის და ქართველებისგან განსხვავებით აფხაზებს დიდ კონკურენციაში არ აქცევდა. 1960-იან წლებში როცა ეს სისტემა ფართოვდებოდა, ადგილობრივი ბერძნებს, სომხებს, რუსებს, ქართველ რეკეტიორებს და მათ ახალგაზრდულ ბანდებს შორის არა ერთი კრიმინალური გარჩევა მოხდა. თუმცა ეს იშვიათად თუ უქმნიდა საფრთხეს ეთნიკურ ჰარმონიას. სოციალური და პოლიტიკური გარემო ძალიან სტაბილური იყო, ეკონომიკა მზარდი, ხოლო იმდროინდელი საზოგადოებრივი აზრი არ იყო მიმართული იმისკენ, რომ რესტორნებში მომხდარი ჩხუბების მიხედვით შეეცვალა წარმოდგენა არსებულ რეალობაზე.

მიუხედავად ამისა, აფხაზებმა თავი დაუცველად იგრძნეს ქართული მოსახლეობის  მუდმივი ზრდის და თბილისიდან მათი მხარდაჭერის გამო. ქართული ენის არ ცოდნა აფხაზი ფუნქციონერების კარიერულ აღმასვლას ხელს უშლიდა. როგორც წესი, მათ არ შეეძლოთ თანამდებობის დაკავება თბილისში. მათ შვილებს უნდა ესწავლათ ადგილობრივ სოხუმის პედაგოგიურ ინსტიტუტში, ან რუსულ უნივერსიტეტებში. სტალინის სიკვდილის და ბერიას სიკვდილით დასჯის პერიოდიდან, ესე იგი 1953 წლიდან დაიწყო აფხაზური შურისძიება ქართველების წინააღმდეგ. კირილიცაზე დაყრდნობით ანბანის მიღება აფხაზებისთვის სიმბოლურ გამარჯვებაზე მეტს ნიშნავდა. მათმა განათლებულმა და კარიერის მაძიებელმა შვილებმა დაიკავეს მთავარი თანამდებობები ადგილობრივ ხელისუფლებასა და პარტიულ აპარატში, ხოლო ადგილობრივი ხელისუფლების მნიშვნელობის და როლის უზარმაზარ ზრდაში წვლილი შეიტანეს მოსკოველმა ლიდერებმა, დაწყებული სტალინით, რომელიც მუდმივად ისვენებდა სახელმწიფო აგარაკებზე აფხაზეთში.

აფხაზური და რუსული ელიტების პირდაპირი კავშირი ანგარიშგასაწევი უპირატესობა იყო. აფხაზები აკონტროლებდნენ მიწის უდიდეს ნაწილს და ყველაზე მაღალ შემოსავლიან მოსავალს, რაც მნიშვნელოვანი იყო, რადგან ისინი ყველაზე ნაკლებად ურბანული ჯგუფი იყვნენ აფხაზეთში. სახელმწიფო ხელისუფლება ხელიდან არ უშვებდა ქართველ და აფხაზ გლეხებს შორის კონკურენციის ბერკეტს.[12]

აფხაზეთში მცხოვრებმა ქართველებმა აფხაზური ელიტის მიერ გადადგმული ნაბიჯები ანბანის შესაცლელად, მნიშვნელოვანი თანამდებობოების დასაკავებლად და სოფლის მეურნეობაში დომინანტობის მისაღწევად, აღიქვეს ქართველების სასტიკ შევიწროებად. 1978 წელს ქართველთა უკმაყოფილება პერესტროიკამდე პერიოდის ყველაზე დიდ სახალხო გამოსვლებში გადაიზარდა. ფორმალური საბაბი უჩვეულო იყო: მოსკოვის მიერ დაფინანსებული უაზრო კამპანია კონსტიტუციის პროექტის სახალო განხილვების შესახებ. ამ პროცესის ფარგლებში თბილისელმა დისიდენტებმა ზვიად გამსახურდიას და „საქართველოს ჰელსიკნის კავშირის“ ორგანიზებით პირველი მნიშვნელოვანი მასობრივი აქციები გამართეს. მაგრამ საბჭოთა მოსახლეობისთვის უცხო და გაუგებარი ადამიანის უფლებების ნაცვლად, დისიდენტებმა მოაწყვეს ჯვაროსნული ლაშქრობა ქართული ენის დასაცავად. იმ დროისთვის უჩვეულო ნაბიჯი გადადგა მაშინ ედუარდ შევარდნაძემ, რომელიც შეხვდა მომიტინგეებს და დათანხმდა მიეღო მათი მოთხოვნები ქართული ენის სტატუსთან დაკავშირებით. ასეთ შემთხვევებში საბჭოთა ხელისუფლების მოქმედებისგან განსხვავებული იყო ისიც, რომ შევარდნაძე დარჩა ადგილზე მომიტინგეებთან „ვითარების ნორმალიზაციამდე“.

ამ მოვლენებს ეთნიკურად აფხაზი ინტელიგენცია და ნომენკლატურა აღიქვამდა ერთდროულად შესაძლებლობადაც და სასიკვდილო საფრთხედაც. მათი რეაქცია თბილისურ მოვლენებზე იყო საერთო ეთნიკური ყრილობის მოწყობა სოფელი ლიხნის მახლობლად მინდორზე.[13] 12 000-მდე ადამიანმა მოიყარა თავი. ყველა მათგანი აფხაზი იყო! მოსკოვში გაგზავნილ მიმართვაზე ხელმოწერით აფხაზმა თანამდებობის პირებმაც დაადასტურეს ამ მოვლენაში თანამონაწილეობა.  შეკრების რიტორიკა ძალიან პროსაბჭოთა იყო. გამომსვლელები ითხოვდნენ, რომ მათი მშობლიური ენა გამოცხადებულიყო სახელმწიფო ენად ავტონომიურ რესპუბლიკაში და თავად აფხაზეთის რესპუბლიკა საქართველოს ნაცვლად რუსეთის ფედერაციის შემადგენლობაში შესულიყო.

მალევე რამდენიმე შეტაკება მოხდა აფხაზებსა და ქართველებს შორის და ზოგიერთი მათგანი ფატალურადაც დასრულდა. როდესაც შევარდნაძე ჩავიდა აფხაზეთში ამ მოვლენების პასუხად, გავრცელდა ჭორები, რომ მას შეიარაღებული პირი თავს დაესხა. ამ დროს აფხაზების ჯგუფებმა სოხუმსა და გაგრაში მოაწყვეს მსვლელობები ბრეჟნევის ფოტოების, საბჭოთა დროშების თანხლებით, მათ ჰქონდათ ბანერი რომელსაც ეწერა: „სომხეთი შეუერთდა რუსეთს 150 წლის წინ. ჩვენ როდის შევუერთდებით?“[14]

1978 წლის მაისისთვის აფხაზეთში მოვლენები იმდენად უკონტროლო იყო, რომ მოსკოვი იძულებული გახდა ადგილზე გაეგზავნა ივან კაპიტონოვი, საბჭოთა კავშირის კომუნისტური პარტიის ცენტრალური კომიტეტის მდივანი საკადრო და ორგანიზაციული მუშაობის საკითხებში, რომელმაც არა ერთი შეხვედრა გამართა ადგილობრივ ხელისუფლებასთან. საბჭოთა ტრადიციისამებრ, მან გაიზიარა აფხაზების რამდენიმე წუხილი, განსაკუთრებით თბილისიდან მომავალ არაპროპორციულ საბიუჯეტო დაფინანსებასთან დაკავშირებით. მაგრამ შიდა საკავშირო საზღვრების შეცვლის შესაძლებლობა მტკიცედ იქნა უარყოფილი. ადგილობრივების მიერ სიტუაციის განმუხტვის პირობის სანაცვლოდ, კაპიტონოვმა შესთავაზა სოციო-ეკონომიკური განვითარების უზარმაზარი გეგმა, 500 მილიონ დოლარიდან 700 მილიონამდე დანახარჯით, ასევე აფხაზებისთვის გაზრდილი კვოტები განათლების სფეროსა და პოლიტიკურ თანამდებობებისთვის. მსგავსი გარიგება შესთავაზეს ყარაბაღელ სომხებსაც 1988 წლის დასაწყისში.

ამის შემდეგ რამდენიმე „პროვოკატორი“- უმეტესად ქართველი დისიდენტები, მათ შორის გამსახურდია დააპატიმრეს და დასაბალანსებლად, ასევე დააკავეს ქუჩის ჩხუბების მონაწილე რამდენიმე აფხაზი ახალგაზრდა. თუმცა აფხაზურმა ელიტამ დამატებითი პრივილეგიებიც მიიღო. მანამდე სამსახურიდან გათავისუფლებული ჩინოვნიკები - 100-მდე ადამიანი აღადგინეს თანამდებობებზე და პარტიაში. ძველი პედაგოგიური ინსტიტუტის ნაცვლად, აფხაზებმა მიიღეს სრულფასოვანი უნივერსიტეტი ათჯერ გაზრდილი ფაკულტეტებისა და სტუდენტების მიღების შესაძლებლობით. აფხაზური სატელევიზიო პროგრამები გახანგძლივდა, გამოვიდა ახალი აფხაზური გაზეთები და ჟურნალები, ყველასთვის ცნობილი იყო, რომ სახელმწიფო და სასამართლო თანამდებობების 40% აფხაზებისთვის იყო დათმობილი. კიდევ უფრო მნიშვნელოვანია ის, რომ მოსკოვიდან დაინიშნა რუსი შინაგან საქმეთა მინისტრი და ქართული სამაზდატი[15] მოგვიანებით ამტკიცებდა, რომ მას არც ერთი ქართველი არ მიუღია პოლიციაში სამუშაოდ.

კულტურული დაპირისპირების პოლიტიკური ეკონომია

პოლიტიკა ეკონომიკისგან განუყოფელია, ყოველ შემთხვევაში საბჭოთა კავშირში ასე იყო. 1970-იანი წლების ბოლოს, როცა საბჭოთა ეკონომიკამ ვარდნა დაიწყო, მოსკოვმა დაიწყო კამპანია ჩრდილოეთით მდებარე ინდუსტრიული ქალაქებისთვის ხილის, ღვინის და ბოსტნეულის მარაგის უზრუნველსაყოფად. ეს ჩარევა იყო უფრო ფართო ძალისმხევის ნაწილი, რომ შემცირებულიყო იმპორტი და გაეზარდათ შიდა წარმოება. ასევე იყო პასუხი იმ სახალხო უკმაყოფილებისა, რაც გამოიწვია სამხრეთელი გამყიდველების მიერ ფასების აწევამ, რის გამოც მათ „კავკასიელ სპეკულიანტებს“ ეძახდნენ.

მოსკოვის ზეწოლა აფხაზეთზე საქართველოს გავლით ხორციელდებოდა. აფხაზეთის და რუსეთის საზღვარზე ბლოგპოსტები გამოჩნდა. ქართული პოლიცია და სოფლის მმართველები შედიოდნენ სახლებში და მკაცრად ითხოვდნენ მოსახლეობისგან, რომ ჩაებარებინათ მანდარინი სახელმწიფოს შემსყიდველებისთვის. ფასები დაეცა და გამკაცრდა კონტროლი კოლმეურნეობის და მუშათა საკუთრებაზე.[16] ამ ზომებმა გამოიწვია უკმაყოფილება არა მოსკოვის, არამედ თბილისის და ქართველი სამართალდამცავების მიმართ, რამაც ეთნიკური შინაარსი შეიძინა.

როგორც ზემოთ აღვწერე, აფხაზურ და ქართულ ელიტებს შორის უზარმაზარი დაძაბულობა იყო. მოსკოვის დათმობები აფხაზების მიმართ 1978 წელს და ამავე დროს აფხაზეთში ქართველების ჩაგვრა მთავარი თემა გახდა ქართველი დისიდენტებისთვის. ვინაიდან მოსკოვის ეკონომიკური ზეწოლის პოლიტიკა აფხაზეთში ქართველი ფუნქციონერების მეშვეობით წარიმართა,  ამას მოჰყვა აფხაზი დისიდენტების უკმაყოფილება. 1988 წელს „გლასტნოსტის“ პერიოდში ქართველი და აფხაზი „არაფორმალი“ აქტივისტები იყენებდნენ ყველა შესაძლებლობას რომ წამოეწყოთ პოლიტიკური კამპანია მათი „ძმების“ დასაცავად. აფხაზები ითხოვდნენ საქართველოსგან გამოყოფას (ფორმალური მოთხოვნა იყო 1925 წლის კონსტიტუციის აღდგენა, რომ აფხაზეთი სუვერენული საბჭოთა რესპუბლიკა ყოფილიყო), ქართველი აქტივისტები კი იბრძოდნენ საქართველოს დამოუკიდებლობის აღდგენისთვის, ბოლშევიკებამდელი 1921 წლის კონსტიტუციის შესაბამისად.

საბჭოთა კავშირის დაშლა და ძალადობის დასაწყისი

აფხაზური პროტესტი იყო ცალსახად პრო-საბჭოთა, ფინანსდებოდა ადგილობრივი ხელისუფლების მიერ და წამყვანი ფიგურები იყვნენ აფხაზი ინტელექტუალები; ხოლო ქართული ეროვნული მოძრაობა იყო ანტი-საბჭოთა, ხელმძღვანელობდა დისიდენტური ინტელიგენცია, რომელიც უპირისპირდებოდა საბჭოთა ხელისუფლებას. ქართველი დისიდენტები უფრო და უფრო ამწვავებდნენ მათ კამპანიას, რის გამოც საბჭოთა ფუნციონერებმა განგაში ატეხეს და მოსკოვს ჯარის გაგზავნისკენ მოუწოდეს. საბჭოთა ჯარებთან ტრაგიკულმა შეტაკებამ 1989 წლის 9 აპრილს  19 ადამიანი შეიწირა,[17] მათ შორის უმეტესობა ქალები იყვნენ.

საყოველთაო აღშფოთების შედეგად ქართული ეროვნული მოძრაობის ყველაზე რადიკალური მემარჯვენე ფრთა ზვიად გამსახურდიას მეთაურობით რესპუბლიკაში ყველაზე გავლენიანი ძალა გახდა და 1990 წლის ბოლოს ხელისუფლებაში მოვიდა კიდეც. გამსახურდია ჩამოაგდეს 1992 წლის იანვარში მისმა მომხრეებმა, ქართული ეროვნული გვარდიის „გენერალმა“ თენგიზ კიტოვანმა და “მაშველთა კორპუსის“ მეთაურმა ჯაბა იოსელიანმა. ორივე მათგანი ყოფილი დისიდენტი და ბოჰემური არტისტი იყო და  მთავარსარდლებად იქცნენ აფხაზეთში და სამხრეთ ოსეთში საომარი მოვლენების დროს. შევარდნაძის, როგორც ეროვნული შერიგების და საგარეო პრესტიჟის მქონე ფიგურის თბილისში დაბრუნებამაც კი ვერ შეიცვალა ეს ძალადობრივი ქაოსი.

აფხაზებმა, რომლებიც კვლავ პროსაბჭოთა განწყობების და ორიენტაციის ერთგული რჩებოდნენ, განაგრძეს თბილისის გამოწვევა, რამაც სავარაუდოდ გამოიწვია შიდა დაპირისპირება რადიკალებსა და ზომიერებს შორის. ზომიერ კურსს მხარს უჭერდა  ძირითადად ეკონომიკის მმართველი ნომენკლატურა აფხაზეთის მინისტრთა საბჭოდან, რომელსაც აშფოთებდა ადმინისტრაციული წესრიგის მოშლა და საკუთრების უფლებასთან დაკავშირებული საკითხები. რადიკალური ბანაკი საკმაოდ ჭრელი იყო დაწყებული იდეოლოგიური ნომენკლატურის ყოფილი წევრებით, გაგრძელებული პროფესიონალი განგსტერებით და სოციალურად არასტაბილური ახალგაზრდებით და დამთავრებული პერესტროიკის პერიოდის ახალი პოლიტიკოსებით. მოკლედ რომ ვთქვათ, მათ არ აინტერესებდათ სოციალური, პოლიტიკური და ეკონომიკური სტაბილურობა.  ზომიერები სიფრთხილესა და იმ მოვლენების თავიდან არიდებას ითხოვდნენ, რაც მთიან ყარაბაღში, სამხრეთ ოსეთში და თავად თბილისში მოხდა. მათი მსჯელობა ორ არგუმენტს ეყრდნობოდა. პირველი:“ჩვენ პატარა ერი ვართ, რომელსაც არ შეუძლია დიდი მსხვერპლის გაღება“ და მეორე: „ჩვენ არ უნდა დავბრუნდეთ მთიელი ბანდიტების და კლანური შურისძიებების ბნელ ხანაში“. მაგრამ რადიკალებმა მოიპოვეს უპირატესობა მას შემდეგ რაც ქართველებთან დაპირისპირება საომარ მოქმედებებში გადაიზარდა. ამან ზომიერებს უბიძგა მოსკოვისთვის ეთხოვათ დახმარება, რამაც გამოიწვია აფხაზეთში რუსი სამხედროების გამოჩენა. ისინი აფხაზეთს ურჩი ქართველების დასასჯელ ბერკეტად აღიქვამდნენ და აფხაზეთში არსებული სტალინის დროინდელი სამთავრობო აგარაკების მიმართ პირადი ინტერესებიც ჰქონდათ. სოხუმმა მოიპოვა აფხაზი ემიგრანტების მხარდაჭერაც, მაგალითად მოსკოვში მცხოვრები ფაზილ ისკანდერის, რომელიც რუსეთის ლიბერალურ ინტელიგენციაში უზარმაზარი ავტორიტეტით სარგებლობდა  და აფხაზი სეპარატისტების მორალური გამარჯვება დაგვირგვინდა იმით, რომ ანდრეი სახაროვმა საქართველოს „მცირე იმპერია“ უწოდა.

უფრო მეტიც, აფხაზურმა ოფიციოზმა და ინტელიგენციამ დაიწყო უძველესი ეთნიკური კავშირების ძიება ჩრდილოეთ კავკასიელებთან, განსაკუთრებით ჩერქეზებთან. შედეგად შეიქმნა კავკასიელი მთიელების კონფედერაცია - პან-ნაციონალისტური მოძრაობა ცალსახად ისლამური და ანტირუსული პროგრამით და რიტორიკით. ყარბაღს ჰყავდა სომხეთი, სამხრეთ ოსეთს ჰყავდა ჩრდილოეთ ოსეთი, რუსულ ენოვან მოსახლეობას ჰყავდა რუსეთი, მაგრამ აფხაზეთს არ გააჩნდა საკუთარი ეთნიკური „სამშობლო“. შესაბამისად, აფხაზები ცდილობდნენ რაც შეიძლება მეტი მოკავშირე ეპოვნათ.

1992 წლის აგვისტოში, აფხაზი ნომენკლატურის მიერ საკმაოდ უპასუხისმგებლო და პროვოკაციული განცხადებების გაკეთების შემდეგ, სოხუმი დაიკავა საქართველოს „ეროვნული გვარდიის“ ფორმირებებმა. იმავდროულად, მეორე ქართული შენაერთი ჩამოყალიბდა ადგილობრივი მეგრელებისგან, რომლის მეთაური იყო გენო ადამია, ცნობილი ადგილობრივი კრიმინალი, რომელსაც შევარდნაძემ გენერლის რანგი მიანიჭა. რუსი სამხედროების, კაზაკების, ჩრდილოეთ კავკასიიდან და ახლო აღმოსავლეთიდან ჩამოსული ჩეჩენი და ჩერქეზი მოხალისეების დახმარებით აფხაზებმა 14 თვეში გაანადგურეს ქართული ჯარი.

აფხაზების გამარჯვებას მოჰყვა საშინელი ეთნიკური წმენდა. ქართველთა გადასახლების მასშტაბებმა ბევრად გადააჭარბა იმ დევნას, რაც აფხაზებმა განიცადეს მე-19 საუკუნეში. 240 000 დევნილი გადავიდა საქართველოში, დაუდგენელი რაოდენობით რუსეთში, ხოლო ეთნიკური ბერძნების უმრავლესობა საბერძნეთში გადააფრინეს. გამოთავისუფლებული სახლები ჯილდოდ შესთავაზეს ყველას ვინც კი იბრძოდა აფხაზების მხარეს. 1993 წელს უმნიშვნელო რაოდენობის მანდარინი გავიდა ექსპორტზე რუსეთში, ისიც დატყვევებული ქართველების შრომის შედეგად. თუმცა ძირითად საექსპორტო საქონელს იმ წელს წარმოადგენდა საომარი ნაძარცვი და შეიარაღება.

საბჭოთა კავშირის დაშლასთან ერთად, ქართველები და აფხაზები გათავისუფლდნენ მოსკოვის ბატონობისგან. აფხაზური ელიტის მიერ ეთნიკური კარტის გათამაშება განპირობებული იყო გამსახურდიას მუქარით და საბჭოთა კავშირის დაშლის გამო მოსკოველი მფარველების მიერ აფხაზების მხარდაჭერის შეუძლებლობით.

აჭარა: ქვეყანა ხალხის გარეშე?

რუსეთის იმპერიამ ოსმალეთთან ბრძოლის შედეგად საკმოდ გვიან 1878 წელს დაიპყრო აჭარა. იმ დროისთვის ის იყო ტიპიური ძველი ანატოლიური მხარე - ისტორიულად ჩამოყალიბებული ეთნოგრაფიული მუზეუმი, მითრიდატეს პონტოს სამეფოს, ბიზანტიის და ტრაპიზონის იმპერიის  ისტორიული მემკვიდრეობა. იმპერიის სხვა მხარეების მსგავსად, ოსმალეთის იმპერიის მოხელეები ამ მოზაიკას მილეთის - სახელმწიფოს მიერ ორგანიზებული რელიგიური თემების მეშვეობით მართავდნენ. რელიგია იყო მთავარი განმასხვავებელი ფაქტორი ამ სოციო-ეკონომიკური ორგანიზაციის მიხედვით. მაგალითად, აჭარაში მცხოვრები აფხაზები არიან მუსლიმები  და მკვეთრად განსხვავდებიან იმ გულგრილი წარმართულ-ისლამურ-ქრისტიანული სინკრეტიზმისგან[18] რაც აფხაზეთში მცხოვრები აფხაზებისთვისაა დამახასიათებელი. აჭარლები - გამუსლიმებული ქართველები,  თავიანთი დიალექტით უფრო „თურქებად“ მიიჩნეოდენენ, ვიდრე „ქართველებად“.

იყო კიდევ ერთი, საკმაოდ მოდერნული მიზეზი, რაც აჭარას დანარჩენი საქართველოსგან გამოარჩევდა. მე-19 საუკუნის ბოლოს აჭარის დედაქალაქი ბათუმი ერთ-ერთი პირველი სარკინიგზო ხაზით დაუკავშირდა ბაქოს ნავთობ საბადოებს და იქცა მსოფლიო მნიშვნელობის ნავსადგურად. ამიტომაც პირველი მსოფლიო ომის შემდეგ აჭარა მრავალი ქვეყნის გეოპოლიტიკური ინტერესის საგანი იყო. დამოუკიდებელი აზერბაიჯანი ითხოვდა, რომ აჭარა - როგორც კავკასიელი მუსლიმებით დასახლებული მხარე შავი ზღვაზე - მისი ანკლავი  ყოფილიყო, ან დამოუკიდებელ ამიერკავკასიურ რესპუბლიკად ჩამოყალიბებულიყო. ბრიტანელები, რომლებმაც ბათუმი დაიკავეს 1919 წელს, ემხრობოდნენ ბათუმისთვის თავისუფალი პორტის სტატუსის მინიჭებას ტრიესტის და დანცინგის ნავსადგურების მსგავსად. თურქული მხარე, როგორც ოსმალეთის იმპერიის, ასევე ქემალისტური თურქეთის სახით, ბათუმის მათთვის მიკუთვნებას ითხოვდა, ისევე როგორც ზოგირთი სომეხი პოლიტიკოსი. ქართველები კი აჭარის ერთადერთ კანონიერ მმართველებად მიიჩნევდნენ თავს. 1921 წლის მარტში ბოლშევიკურმა კავალერიამ დაასწრო თურქებს და შეიჭრა ბათუმში. ადგილობრივი ქალაქის დამცავი გარნიზონის სურვილიც იყო,  რომ ქალაქი არა თურქებისთვის, არამედ რუსებისთვის ჩაებარებინათ. საბოლოოდ, ყარსის ხელშეკრულების ფარგლებში, ბოლშევიკები დათანხმდნენ აჭარისთვის ავტონომიური სტატუსის მინიჭებას. ბოლშევიკების დათმობა აიხსნება იმითაც, რომ იმ დროისთვის მუსტაფა ქემალის ხელისუფლება საბჭოთა კავშირის ერთადერთი საგარეო პარტნიორი იყო.

ავტონომიის ისტორიული და კულტურული მახასიათებლების გათვალისწინებით, არ არის გასაკვირი, რომ ქართველი სოციალ-დემოკრატების მიერ გატარებულმა მიწის რეფორმამ და აჭარისთვის კულტურული ავტონომიის მინიჭებამ ვერ გადაჭრა აჭარელი მუსლიმების ინტეგრაციის პრობლემა. როგორც სოციალ-დემოკრატთა ლიდერი ნოე ჟორდანია სევდიანად აღნიშნავდა: „თეორიულადაც კი შეუძლებელია ჩვენი მიწის კანონების გატარება ამ ისლამურ სივრცეში. ადგილობრივი ბეგებთან და აღებთან დაპირისპირება ათასჯერ უფრო დამაზიანებელი იქნება რესპუბლიკისთვის, ვიდრე მემამულეებისთვის მიწის ჩამორთმევა.[19] მუჰამედი ალბათ უკეთესი სოციალისტი იყო, როცა მიწაზე უფლება ღმერთს მიანიჭა.[20]

ამრიგად, ყველა მიზეზი არსებობდა აჭარლების კულტურული იდენტობის პოლიტიზაციისთვის. მიუხედავად ამისა, აჭარა არ გაჰყვა აფხაზეთის  გზას დამოუკიდებლობისკენ. თუ რატომ, ამის პასუხი ალბათ ერთ გასაოცარ თავისებურაბაშია: აჭარას არ ჰყავს ტიტულოვანი ერი. არსებობს აჭარა, მაგრამ არ არსებობს აჭარელი ერი.

ეროვნული ჰომოგენიზაცია სტალინის მმართველობის დროს

ჩვენ თითქმის არაფერი ვიცით სტალინიზმის ეპოქაში აჭარაში არსებულ ვითარებაზე. აჭარის შესახებ კვლევები საკმაოდ მწირი და ნაკლოვანია. თუმცა ცნობილია, რომ თბილისელმა ბოლშევიკებმა და  აჭარელმა ამხანაგებმა 1920-იანი წლების მცირე შესვენების შემდეგ,  ბრძოლა გააჩაღეს მუსლიმი სულიერი ლიდერების და ორგანიზაციების წინააღმდეგ. ამ ბრძოლის ეტაპები აისახა თბილისის მიერ აჭარლებისთვის ეთნიკური დასახელების შეცვლაზეც. 1917 წლამდე პერიოდის „მაჰმადიანი ქართველები“ (ან უბრალოდ „მუსლიმები“) 1926 წლის საბჭოთა აღწერის დროს იქცა 71 000 „აჭარლებად“. შემდგომში ისინი „ქართველებად“ მოიხსენიებოდნენ, რადგან საბჭოთა აღწერები არ ითვალისწინებდა რელიგიის შესახებ ინფორმაციას.[21]

პირველ მსოფლიო ომამდე პოპულარული მოსაზრება იყო, რომ კავკასიაში მხოლოდ სამი ადგილობრივი ეროვნების ხალხი ცხოვრობდა: ქართველები, სომხები და მუსლიმები. 1930-იანი წლების ბოლოს საბჭოთა ხელისუფლებამ ახალი ეთნონიმი - აზერბაიჯანელი შექმნა. ყველა ვინც ამიერკავკასიაში თავს მუსლიმად თვლიდა აზერბაიჯანელად ჩაწერეს. ამ შემთხვევაში ბოლშევიკებმა არ გაითვალისწინეს ენობრივი განსხვავებები, რასაც ისინი როგორც წესი საკვანძო ეროვნულ მახასიათებლად მიიჩნევდნენ. ამგვარი მიდგომის გამო, აზერბაიჯანის საბჭოთა სოციალისტური რესპუბლიკის ტერიტორიაზე მცხოვრები სხვადასხვა ხალხები: თალიშები, თათები, ყარაპაპახები, ქურთები, ლეკები, საბჭოთა პერიოდში ასიმილირებული იყვნენ, ხოლო საბჭოთა კავშირის დაშლის შემდეგ ამ ჩახშობილმა კულტურულმა იდენტობებმა თავი იჩინა სეპარატიზმის სახით.

გარკვეული პერიოდის განმავლობაში აჭარლები გულუბრყვილოდ ცდილობდნენ მიეღოთ ნებართვები მეჩეთის მოწყობის, წინადაცვეთის დაშვების, ცალკე სასაფლაოს მოწყობის შესახებ, რომ მეზობლად მცხოვრები „სხვებისგან“ განცალკევება შეენარჩუნებინათ. მუხედავად იმისა, რომ მათ საპირისპიროს ასწავლიდნენ სკოლებში და პარტიის პროპაგანდაც საპირისპიროს ეუბნებოდა მათ. ქართული კომუნისტური ხელისუფლება ლავრენტი ბერიას მეთაურობით აჭარლების მოთხოვნებს უკიდურესად უხეში ფიზიკური და კულტურული ზეწოლით პასუხობდა. ქართული ეროვნული ჰომოგენიზაციის სწრაფვამ ახლად წარმოქმნილი აზერბაიჯანული ეთნოსი დააყენა არჩევანის წინაშე, „ქართველები“ გამხდარიყვნენ თუ მონიშნულიყვნენ როგორც სრულიად უცხო „თურქი მესხები“. 1944 წელს კი ეს ხალხი „ხემშინებთან“ - მუსლიმ სომხებთან ერთად გადაასახლეს ცენტრალურ აზიაში,  თავიდან რომ აირიდებინათ მათგან „მეხუთე კოლონის“ ჩამოყალიბება, რადგან მეზობელი თურქეთი ნაცისტების მოკავშირე გახდა.

1945 წლამდე აჭარის ეროვნული ჰომოგენიზაციის ტრაგიკული პროცესი მიმდინარეობდა. „უცხოელი“ უმცირესობების უმრავლესობამ 1918-1921 წლებში მუჰაჯირობის პერიოდში დატოვა აჭარა და მათი ადგილი ქართველებმა დაიკავეს. ეს ახალი ქართველები იყვნენ აღმოსავლეთ საქართველოდან, წერა-კითხვის მცოდნე, სეკურალურად განწყობილი ადამიანები, განსაკუთრებით როცა საჯარო ფუნქციებს ასრულებდნენ. „ქართველები“ 80%-ზე მეტს შეადგენდნენ 1945 წლის შემდგომი აღწერების მიხედვით. სწორედ ამ გაქართველების წარმატებული პროცესით უნდა აიხსნას ისიც, რომ აჭარაში მცხოვრებმა ყველა აფხაზმა იცის ქართული, ხოლო მათი მეხუთედი ქართულს მშობლიურ ენადაც კი მიიჩნევს. ეს სრულიად განსხვავდება აფხაზეთის მონაცემებისგან, სადაც 1.4%-ზე ნაკლებია იმ აფხაზების წილი, რომლებიც ქართულს მიიჩნევდა მშობლიურ ენად.

ქართველების  წარმატება აჭარაში და წარუმატებლობა აფხაზეთში, აქ გატარებული პოლიტიკების თავისებურებებით უნდა აიხსნას. აჭარის ავტონომიურობის რელიგიურობამ ქართველებს საშუალება მისცა უფრო თავისუფლად ემოქმედათ ბოლშევიკური მმართველობის პირობებში ამ მხარის ჰომოგენიზაციის მიზნით. წერა-კითხვის არ ცოდნის აღმოფხვრაც ქართული ენის სწავლის მეშვეობით მოხდა და არა ყურანის არაბულით ან თურქულის შესწავლით. მნიშვნელოვანი განსხვავება იყო ისიც, რომ აჭარლებს არ ჰყავდათ ლეგიტიმური ადგილობრივი პოლიტიკური ლიდერი, ისეთი როგორიც იყო აფხაზი ბოლშევიკი ნესტორ ლაკობა.

აჭარა საბჭოთა კავშირის დაშლის შემდეგ

დამოუკიდებელი საქართველოსგან აჭარა de factoმაინც განცალკევებული აღმოჩნდა 1991 წლის შემდეგ. აჭარა იყო ყველაზე უსაფრთხო, მშვიდობიანი და ცენტრალური ხელისუფლებისგან დამოუკიდებელი რეგიონი.  ქართველი კომუნისტები 1989 წლის აპრილის ხოცვა-ჟღლეტის გამო მთელი ქვეყნის მასშტაბით სასტიკად დამარცხდნენ 1990 წლის არჩევნებში, მაგრამ აჭარაში ხმების 56% მიიღეს.  აჭარაში არსებული ეს ვითარება შეიძლება აიხსნას იმ სიმშვიდით რაც იქ სუფევდა 1970-იანი წლებიდან მოყოლებული და ასევე ნაწილობრივ ასლან აბაშიძის ფაქტორითაც. ასლანი ადგილობრივი მთავრის აბაშიძეების დინასტიის წარმომადგენელია. საბჭოთა პერიოდში აბაშიძემ თბილისში მინისტრის მოადგილის თანამდებობასაც კი მიაღწია. გარდა ამისა, კაცი რომელიც საყოველთაოდ იყო აღიარებული როგორც „აჭარის მხსნელი პოლიტიკოსებისგან და კრიმინალებისგან“ მუდმივად იღებდა საკმაოდ ცნობილ სტუმრებს: უმაღლესი დონის რუს გენერლებს და ბრიტანელ ლორდებს (მისი უმცროსი ვაჟი ინგლისის ერთ-ერთ პრესტიჟულ სკოლაში სწავლობდა).

გამსახურდია აბაშიძის პოპულარულობას ისლამის გამოღვიძებას უკავშირებდა. მისი ფრაზები „ფუნდამენტალიზმის“ შესახებ რუსულმა და დასავლურმა მედიამ აიტაცა. რასაკვირველია აჭარაშიც ისევე როგორც მთელ საბჭოთა კავშირში, 1970-იან, 1980-იან წლებში რელიგიური პრაქტიკები აღდგა. თუმცა ეს გამოიწვია ზოგადად საბჭოთა იდეოლოგიის ცვლილებამ და არა თავისთავად ისლამის აღორძინებამ. აჭარაში ისლამის პოლიტიკური გამოყენების არანაირი მტკიცებულება არ არსებობდა. პირიქით, აბაშიძე განგებ ასაიდუმლოებდა მის რელიგიურ კუთვნილებას. ბათუმში არის ხალხი, რომლებიც გეტყვიან, რომ ის მეჩეთში ნახეს პარასკევს და ისეთებიც რომლებიც ამტკიცებენ, რომ ის შაბათს ეკლესიაში იყო სალოცავად.[22]  თავად აბაშიძე ამბობს, რომ ის უბრალოდ ქართველი პატრიოტი და“აჭარის შვილია“.

ფუნდამენტალიზმის არ არსებობა ალბათ ბოლშევიკური პოლიტიკური მემკვიდრეობით აიხსნება. ბოლშევიკებმა ფრანგ იაკობინელებზე ბევრად უკეთ შეძლეს ახალი სოციალური რიტუალების გამოგონება, რაშიც მათ სწრაფი საბჭოთა ურბანიზაცია და ინდუსტრიალიზაცია დაეხმარა.  ჯგუფებმა, რომლებიც ჩართულნი იყვნენ ამ პროცესებში, ნაკლებად შეინარჩუნეს თავიანთი ეროვნული თავისებურებები. სოფლის მაცხოვრებლები კი, მაგალითად აჭარლების უმეტესობა, ინარჩუნებდა ტრადიციული ცხოვრების სტილს. საბჭოთა სისტემის დაღმასვლასთან ერთად, რელიგიამ და ეროვნულობამ კვლავ შეიძინა იდენტობისა და ყოფითი ცხოვრების მოწესრიგების დანიშნულება. ამასთანავე, მნიშვნელოვანია განვასხვაოთ რიტუალური რელიგიურობა და ფუნდამენტალისტური მოძრაობები, ისევე როგორც ეროვნული ცნობიერების გამოღვიძება და პოლიტიკური ნაციონალიზმი.

ჯერ კიდევ 1988 წლამდე ქართველმა „არაფორმალებმა“ დაიწყეს აჭარაში ისლამური ცნობიერების ამაღლების საწინააღმდეგო მოძრაობა, რაც საჯარო განხილვების მოწყობას და უძველესი ძეგლების სიმბოლურ აღდგენას უკავშირდებოდა. მათ შორის, რამდენიმე ადრე დახურული მეჩეთი გაიხსნა ეკლესიის სახით. თბილისის ხელისუფლება ამაში დიდ პრობლემას ვერ ხედავდა, მათ მიაჩნდათ, რომ ის ქართველები, რომლებიც ათეისტები არ არიან, უმჯობესი იქნებოდა ქრისტიანები ყოფილიყვნენ. ბათუმელ ჩინოვნიკებს კი ამ საკითხის გადაწყვეტა არ შეეძლოთ. 1990 წელს გამსახურდია უფრო შორსაც წავიდა და აჭარის ავტონომიის გაუქმება მოინდომა.  ამის გამო აჭარაში ვითარება დაიძაბა. 1989-91 წლების საბჭოთა მოვლენებისთვის დამახასიათებელი იყო ხალხის მიერ უკმაყოფილების გამოხატვა ცენტრალურ მოედანზე შეკრების სახით, სადაც ისინი ზოგჯერ საათობით, ზოგჯერ კი დღეების განმავლობაში რჩებოდნენ.

ქართული მუქარა აჭარის ავტონომიის მიმართ ადგილობრივ საბჭოთა ელიტებს საფრთხეს უქმნიდა. 1990 წლის 22 აპრილს მათ დაიკავეს ლენინის მოედანი (რომელსაც ადრე აზიზეს მოედანი ერქვა. იქვე მდგარი მეჩეთის სახელის მიხედვით). თარიღი სიმბოლური იყო - ლენინის დაბადებიდან 120 წლის თავი. მუშათა ორკესტრმა შეასრულა საბჭოთა და საქართველოს საბჭოთა სოციალისტური რესპუბლიკის ჰიმნები.[23] მოხდა ჩხუბი გამსახურდიას მომხრეებთან, რაც მასობრივ არეულობაში გადაიზარდა.

ხანმოკლე აჭარის რევოლუციას რამდენიმე ადამიანის სიცოცხლე შეეწირა, მათ შორის ნოდარ იმნაძის, რომელიც გამსახურდიას ყველაზე ერთგული მხარდამჭერი და  მაშინდელი უზენაესი საბჭოს თავმჯდომარის მოადგილე იყო. ბათუმის მიერ გავრცელებული ვერსიით იგი აბაშიძის მოკვლას აპირებდა მთავრობის სხდომაზე, თუმცა დაცვის წევრებმა დაასწრეს გასროლა.[24] პასუხად გამსახურდიას მიერ კონტროლირებადი მედია სხვადასხვა ჭორს ავრცელებდა.

რა თქმა უნდა,  როგორც ზოგიერთი ქართველი ამტკიცებს შესაძლებელია, რომ გამსახურდია გაურიგდა აბაშიძეს. თუ მართლაც ასე მოხდა, ეს ნიშნავს, რომ იმნაძე ყველასთვის ზედმეტი და უსარგებლო აღმოჩნდა. ეს გასაგებს ხდის გამსახურდიას მშვიდ რეაქციას, ამ ქართული სტანდარტებითაც კი სკანდალურ გასროლაზე აჭარის უმაღლეს საბჭოში. ასეა თუ ისე, ასლან აბაშიძემ დაამტკიცა, რომ ის იმ წინაპრების ღირსეული მემკვიდრე იყო, რომლებიც ინარჩუნებნენ ძალაუფლებას ბიზანტიელების, ოსმალების, რუსების, ბოლშევიკების მმართველობის პირობებში.

1991 წლიდან აბაშიძე აჭარას ფუხიმორის[25] სტილში მართავდა, როგორც მშვიდობის გარანტი, რომელიც იცავდა აჭარას საშინაო („პოლიტიკური დემაგოგების“) და საგარეო (ქართველი მძარცველების და კრიმინალების) საფრთხისგან. დანარჩენ საქართველოსთან გამყოფ „საზღვარს“ აბაშიძის მილიცია იცავდა, რომელსაც ევალებოდა განეიარაღებინა, ან გაენადგურებინა ნებისმიერი შეიარაღებული პირი, რომელიც აჭარაში შესვლას შეეცდებოდა. პოსტ-საბჭოთა აჭარის ეს რეჟიმი  ბონაპარტიზმის ახალი ვერსია იყო. აბაშიძის ავტორიტეტი  და ძალაუფლება განმტკიცებული იყო ადგილობრივი მმართველი ელიტის, ურბანული მოსახლეობის, მუშების, გლეხების და ქართული ნაციონალიზმით გადაღლილი უმცირესობების საყოველთაო კონსენსუსით. მისი მეგობრული ურთიერთობა აჭარაში განლაგებული რუსული ბაზების მეთაურებთან ასევე განამტკიცებდა მის ძალაუფლებას. მან შეძლო შეენერჩუნებინა ნეიტრალიტეტი შიდა ქართული დაპირისპირებებში, ისევე როგორც ქართულ-აფხაზურ კონფლიქტში. უფრო მეტიც, შუამავლობაც კი არა ერთხელ შესთავაზა დაპირისპირებულ მხარეებს. აბაშიძის რეჟიმის კიდევ ერთი საყრდენი იყო თურქეთთან ვაჭრობის კონტროლი. 1988 წელს პირველად ბოლო რამდენიმე ათწლეულის განმავლობაში, მოსკოვმა გახსნა ვაჭრობის მიზნით სარფის სასაზღვრო პუნქტი. სარფის მეშვეობით ვაჭრობის მოცულობა თვეში 60-70 მილიონ დოლარს აღწევდა. აქ ვაჭრობდნენ ყველაფრით, სასკოლო რვეულებით დაწყებული, პროსტიტუციით დამთავრებული. ალბათ სწორედ ამას გულისხმობდა აბაშიძე როცა თქვა, რომ „აჭარას არაფერი გააჩნია თავისი ხალხის კარგი იუმორის გრძნობის და ხელსაყრელი გეოპოლიტიკური მდებარეობის გარდა.“

საქართველო: აფეთქებული იმპერია თუ საბჭოთა ერი-სახელმწიფო?

აფხაზეთის და აჭარის შემთხვევა საბჭოთა გარდაქმნის პოლიტიკის მახასიათებელ ზოგად სქემაში ექცეოდა, რაც გულისხმობს „ეროვნულების“ და „საბჭოთა მოღალატეების“ დაპირისპირებას. მაგრამ აფხაზეთის შემთხვევა ისევე როგორც მთიანი ყარაბაღი, სამხრეთ ოსეთი, ბალტიის ქვეყნების რუსულენოვანი მოსახლეობა, მოლდოვის ამბოხებული გაგაუზიის და დნესტრისპირეთის მხარეები და ყირიმი წარმოადგენენ „ინტერნაციონალისტურ ფრონტს“. თითოეულ ამ რეგიონში დომინანტი ეთნიკური ჯგუფის „ანტი-იმპერიალისტურ“ ნაციონალიზმს დაუპირისპირდნენ ეროვნული უმცირესობები. ამ წინააღდეგობის სათავეში მოექცნენ ყოფილი საბჭოთა ადგილობრივი პარტიული ჩინოვკიკები, რომლებსაც ყველაზე მეტად შესწევდათ ძალა და უნარი  წინააღმდეგობის გასაწევად. თავდაპირველად ეს წინააღმდეგობა ულტრალენინისტური და საბჭოთა კავშირის მიმართ ლოიალური იყო. საბჭოთა კავშირის დაშლის შემდეგ კი ამ მხარეთა სეპარატისტული მოძრაობები რუსეთის ისტორიული ვალდებულებებს და „სასიცოცხლო ინტერესებს“ დაეყრდნო.

აჭარაში აბაშიძემ მოახერხა ადგილობრივი „დამარცხებული“ ბიუროკრატების სათავეში მოქცევა, თავიდან აიცილა გამსახურდიას ნაციონალიზმის გავრცელება ადგილობრივ მოსახლეობაში და მიაღწია როგორც საქართველოს ცენტრალურ ხელისუფლებასთან მშვიდობიანად დაზავებას, ასევე კონტროლი დაამყარა თურქეთის საზღვრიდან საქონლის მიმოსვლაზე. აბაშიძემ ეს შეძლო როგორც ადგილობრივი მოსახლეობის პასიური თანხმობით, ასევე აჭარაში მყოფი ყოფილი საბჭოთა ოფიცრების მხარდაჭრის გამო. აჭარის კულტურული იდენტობა პოლიტიზირებული არ იყო, ამიტომაც აჭარის მოვლენებს კულტურული დაპირისპირების სახე არ მიუღია.

აფხაზეთში კი რადიკალები ვლადიმერ არძინბას ხელმძღვანელობით იყენებდნენ ხანგძლივ და ინსტიტუციონილიზებულ აფხაზურ ეთნო-ნაციონალისტურ მოძრაობას, რომელსაც აძლიერებდა სისხლიანი შეტაკებები სხვადასხვა ქართულ ძალებთან, იქნებოდა ეს ყოფილი საბჭოთა სამართალდამცავები, გლეხების მილიცია, კრიმინალები, თუ ქართველი ნაციონალისტი საბრძოლო მეთაურები. გარდა ამისა, აფხაზებმა დაამყარეს კავშირები და მიიღეს მეტ-ნაკლები მხარდაჭერა რუსეთის ცვალებადი მმართველი წრეებისგან 1988-93 წლებში.  ამიტომაც გარდაუვალი იყო, რომ აფხაზი რადიკალები დაძლევდნენ ზომიერ, ნაკლებად მოხერხებულ, საკუთრებაზე მოფიქრალი აფხაზების შიდა წინააღმდეგობას.

დასკვნა

კულტურული იდენტობების პოლიტიკურმა მხარემ განსაკუთრებული მნიშვნელობა შეიძინა მაშინ, როცა ცენტრალური მმართველობა მოიშალა. ამ ორი კურორტის განსხვავებული ამბავი ადასტურებს ამ ფაქტის მნიშვნელობას. აჭარაში საბჭოთა ხელისუფლებამ შეაჩერა კულტურული განცალკევების პროცესი, ხოლო აფხაზეთში იგრძნო რა, რომ ეს მისთვის სასარგებლო იყო, პირიქით გაამწვავა ეს პროცესი. მართალია 1920-იან წლებში აჭარაც ითხოვდა ავტონომიას, თუმცა საქართველოს ხელისუფლებამ ეროვნული ძალაუფლება განავრცო ამ მხარეში. მათ ეს მოახერხეს, რადგან აჭარის ავტონომიას რელიგიური საფუძველი ჰქონდა და მათ მოქმედებებს აჭარაში ტიტულოვანი ერის ჩამოყალიბების წინააღმდეგ, მოსკოვი მიიჩნევდა რელიგიასთან კომუნისტურ ბრძოლის ნაწილად და არა საქართველოს რესპუბლიკის ცენტრალური ხელისუფლების მიერ ეთნიკური ჯგუფის დამორჩილების პროცესად. აფხაზებმა კი შეძლეს ტიტულოვან ერად ჩამოყალიბება, რადგან საქართველოს მსგავსად საბჭოთა კავშირში სოციალისტური რესპუბლიკის სტატუსით გაერთიანებით, მათი უშუალო მმართველი აღმოჩნდა მოსკოვი და არა თბილისი. საბჭოთა კავშირის დაშლის შემდეგ კი ი ქართველებთან მათი დაპირისპირება ომში გადაიზარდა.

გაზიარება