(რეკომენდაციები საქართველოს საკონსტიტუციო კომისიას)

თსუ იურიდიული ფაკულტეტის მაგისტრი

გერმანული სამართლის მაგისტრი (LL.M, Berlin)ბერლინის ჰუმბოლდტის უნივერსიტეტის იურიდიული ფაკულტეტის დოქტორანტი

 1.ზოგადად, ინდივიდუალური საკონსტიტუციო სარჩელის და მისი ცალკეული სახეობების შესახებ

ინდივიდუალური საკონსტიტუციო სარჩელი არის საკონსტიტუციო სასამართლოსადმი მიმართვის ერთ-ერთი ფორმა, რომლის ფარგლებში მოსარჩელის სასარჩელო უფლებამოსილება, ყოველი კონკრეტული შემთხვევიდან გამომდინარე (კონკრეტული ანუ ე.წ. ინციდენტური საკონსტიტუციო კონტროლი ), განპირობებულია გასაჩივრებული ნორმატიული ან ინდივიდუალური აქტის უშუალო კავშირით, მისსავე სამართლებრივ ინტერესებთან. თავად ინდივიდუალური საკონსტიტუციო სარჩელიც იყოფა, აგრეთვე, რამდენიმე ქვესახეობად. არსებითად გავრცელებულია სამი მოდელი:

ა) ე.წ. ნორმატიული ინდივიდუალური საკონსტიტუციო სარჩელი (“normative constitutional complaint”), რომლითაც ინდივიდებს აქვთ შესაძლებლობა გაასაჩივრონ, მხოლოდ და მხოლოდ, ნორმატიული აქტები.

ბ) ე. წ. “რეალური” ინდივიდუალური საკონსტიტუციო სარჩელი (“full constitutional complaint”), რომლითაც საკონსტიტუციო სასამართლოში შეიძლება გასაჩივრდეს საჯარო ხელისუფლების სამივე შტოს აქტები, სუბსიდიარულობის პრინციპის საფუძველზე (სუბსიდიარულობის პრინციპი ხაზს უსვამს საკონსტიტუციო სარჩელის სუბსიდიურ ბუნებას – საკონსტიტუციო სასამართლო მხოლოდ სუბსიდიარულად ანუ დამატებით ერთვება ადამიანის უფლებების დაცვის შიდასახელმწიფოებრივ სქემაში, ყველა შესაძლო სამართლებრივი მექანიზმის ამოწურვის შემდგომ. შესაბამისად, სუბსიდიარულობის პრინციპი მოიცავს შიდა სამართლებრივი მექანიზმის ამოწურვის ვალდებულებას, რაც თავის მხრივ, ქმნის საკონსტიტუციო სარჩელის საკონსტიტუციო სასამართლოში დასაშვებობის წინაპირობას. მაგ. აქტის გასაჩივრება ადმინისტრაციულ ორგანოში, სასამართლოში. კერძო არბიტრაჟები, ამ შემთხვევაში, არ მიიღებიან მხედველობაში. შიდასახელმწიფოებრივი სამართლებრივი სისტემის თავისებურებების შესაბამისად, ყოველი სახელმწიფო თავად განსაზღვრავს სუბსიდიარულობის პრინციპის კონკრეტულ შემადგენლობას): ნორმატიული (საკანონმდებლო აქტების ჩათვლით), ინდივიდუალური და სასამართლო აქტები. ეს სახეობა არსებობს შემდეგ ქვეყნებში: ჩეხეთი, გერმანია, სლოვაკეთი, მაკედონია, ხორვატია, უნგრეთი, პორტუგალია, თურქეთი 2010 წლიდან და ა.შ.

გ) გარდა ”რეალური” საკონსტიტუციო სარჩელისა, ინდივიდუალური საკონსტიტუციო სარჩელის სუბფორმაა, აგრეთვე, ე.წ. ”რევიზიული” საკონსტიტუციო სარჩელი (“constitutional revision”), რომლითაც საკონსტიტუციო სასამართლოში შესაძლებელია მხოლოდ უკანასკნელი ინსტანციის სასამართლოების გადაწყვეტილებების გასაჩივრება (მაგ. ბოსნია და ჰერცოგოვინა, მალტა, ჩილე, ალბანეთი).

ინდივიდუალური საკონსტიტუციო სარჩელი ზოგჯერ (მაგ. გერმანია) წარმოადგენს არსებით სამართლებრივ ინსტრუმენტს ადამიანის უფლებათა დაცვის უზრუნველსაყოფად და ქმნის თავისებურ, დამატებით რგოლს ეროვნული სასამართლო ხელისუფლების სისტემაში, საინსტანციო სასამართლოებთან მიმართებით. ამასთან, ინდივიდუალურ განაცხადთა ოდენობა ადამიანის უფლებათა ევროპულ სასამართლოში იმ სახელმწიფოთა მიმართ, სადაც საკონსტიტუციო სასამართლოები ფლობენ “რეალური” საკონსტიტუციო სარჩელის განხილვის ფუნქციას (მაგ. თურქეთი 2010 წლიდან), ოფიციალური სტატისტიკის მიხედვით, გაცილებით დაბალია, ვიდრე სახელმწიფოთა მიმართ, სადაც არ არსებობს მსგავსი სასარჩელო მექანიზმები.

“რეალური” საკონსტიტუციო სარჩელის საკონსტიტუციო მართლმსაჯულების სისტემაში ინტეგრაცია დაკავშირებულია გარკვეულ რისკებთან (მართლმსაჯულების პოლიტიზაცია, საკანონმდებლო ორგანოს ფუნქციების ჩანაცვლების საშიშროება ატიპიური სამოსამართლო აქტივიზმის პირობებში, რაც ასაზრდოებს საკონსტიტუციო სასამართლოს სტატუსობრივ ლეგიტიმაციასთან დაკავშირებულ გამუდმებით დებატებს და ა.შ.). ბოლო რამდენიმე წელიწადია, რაც “რეალური” საკონსტიტუციო სარჩელი, როგორც მოდელი, განსაკუთრებით პოპულარული გახდა ცენტრალურ და აღმოსავლეთ ევროპაში. ამ ფაქტს ხშირად აღნიშნავს და “რეალურ” საკონსტიტუციო სარჩელს, განსაკუთრებით ლობირებს ადამიანის უფლებათა ევროპული სასამართლო (იხ. Apostol vs. Georgia,Judgment of 28 November 2006,§§ 41-71) და თავად “ვენეციის კომისიაც”.

 2. ქართული მოდელი – გადასინჯვის აუცილებლობა

ინდივიდუალური საკონსტიტუციო სარჩელის ქართული მოდელი ქმნის ე.წ. ნორმატიული საკონსტიტუციო სარჩელის კლასიკურ ვერსიას.

ხაზგასასმელია, რომ საერთო სასამართლოების მიერ სკ-ის მეორე თავით განსაზღვრული ძირითადი უფლებების კატალოგის განმარტების ან გამოყენების ხარისხს, საქართველოში, საკონსტიტუციო სასამართლო ფაქტობრივად ვერ აკონტროლებს: 1. ნორმატიული საკონსტიტუციო სარჩელი ამის შესაძლებლობას არ იძლევა; 2. საერთო სასამართლოები საკონსტიტუციო წარდგინებით უკიდურესად იშვიათად სარგებლობენ.

ცხადია, ნებისმიერი ინსტანციის სასამართლო სამართალშეფარდების პროცესში ყოველთვის იყენებს/განმარტავს კონსტიტუციას. შესაბამისად, “რეალური” საკონსტიტუციო კონტროლის არსებობისას, საკონსტიტუციო სასამართლოები მაქსიმალურად ცდილობენ, არ შელახონ პრინციპი - iura novit curia, და თავადვე განავითარონ საკონსტიტუციო კონტროლის ინდივიდუალურ სქემები ძირითად უფლებებზე დაყრდნობით.

გარდა ამ პრობლემისა, საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს არ გააჩნია საკანონმდებლო მანდატი დააზუსტოს საკუთარი გადაწყვეტილებების სარეზოლუციო ნაწილში გადაწყვეტილების აღსრულებისათვის აუცილებელი ღონისძიებები, გადადოს არაკონსტიტუციურად ცნობილი ნორმის/ნორმატიული აქტის ძალადაკარგულად/ბათილად გამოცხადების ვადები, ურჩიოს კანონმდებელს მიიღოს ახალი საკანონმდებლო აქტი, რომელიც უფრო სრულყოფილად დაარეგულირებს პრობლემურ საკითხს (გერმ. ,,Appelentscheidung”) და ა.შ.

ამ თვალსაზრისით, როგორც მინიმუმ, პრობლემურია და გადასინჯვას საჭიროებს სკ-ის 89-ე მუხლის მე-2 პუნქტის მეორე წინადადება, რომელიც საკონსტიტუციოს არ უტოვებს შესაძლებლობას, დამოუკიდებლად განსაზღვროს არაკონსტიტუციურად ცნობილი ნორმატიული აქტის ან მისი ნაწილის ბათილად ან ძალადაკარგულად გამოცხადების ვადები.

       3. საქართველოს კონსტიტუციის (სკ) 89-ე მუხლის ცვლილების პროექტი და შესაბამისი საკანონმდებლო ცვლილებების შესახებ

ა)   “რეალური” საკონსტიტუციო სარჩელის დანერგვის ინიციატივა:

ადამიანის უფლებათა დაცვითი შიდასამართლებრივი სისტემის სრულყოფისთვის, სასურველია, დაინერგოს ე.წ. “რეალური” სარჩელის (“the full constitutional complaint”)  სტანდარტი, რაც ნიშნავს, რომ მისი (“რეალური” საკონსტიტუციო სარჩელის) კონსტიტუციის და საკონსტიტუციო სასამართლოს შესახებ ორგანული კანონის ტექსტში ასახვისათვის არ არის აუცილებელი აპელირება სასამართლოს უკანასკნელ ინსტანციაზე. საკმარისია აღინიშნოს, რომ საკონსტიტუციო სარჩელი საკონსტიტუციო სასამართლოში შედის, იმ შემთხვევაში, თუკი მოსარჩელე თვლის, რომ საჯარო ხელისუფლების აქტით დარღვეულია მისი სკ-ის მეორე თავით აღიარებული ძირითადი უფლებები და ამოწურულია ყველა შიდა სამართლებრივი საშუალება უფლებადარღვევის აღმოსაფხვრელად.

ამ სახის ინდივიდუალური საკონსტიტუციო სარჩელის საკონსტიტუციო მართლმსაჯულების სისტემაში ინტეგრირების შემთხვევაში, ცვლილებას საჭიროებს სკ-ის 89-ე მუხლის, 1-ლი პუნქტის ,,ვ” ქვეპუნქტი, რომელიც უნდა ჩამოყალიბდეს შემდეგი სახით:

,,პირის სარჩელის საფუძველზე იხილავს სახელმწიფო ხელისუფლების აქტების კონსტიტუციურობის საკითხს, საქართველოს კონსტიტუციის მეორე თავით აღიარებულ ადამიანის ძირითად უფლებებთან და თავისუფლებებთან მიმართებით.”

ცვლილებას საჭიროებს, აგრეთვე, სკ-ის 89-ე მუხლის მეორე პუნქტი, რომელიც სასამართლო გადაწყვეტილებების შედეგებს არეგულირებს. არაკონსტიტუციურად ცნობილი ნორმატიული აქტის ან მისი ნაწილის ძალადაკარგულდ/ბათილად ცნობის, აგრეთვე, საერთო სასამართლოების გადაწყვეტილებების ბათილად ცნობის შედეგები უნდა რეგულირდებოდეს უშუალოდ ორგანული კანონით “საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს შესახებ”. საკონსტიტუციო დონეზე ამ საკითხის რეგულაცია არ არის აუცილებელი.

შესაბამისად, სასურველია, სკ-ის 89-ე მუხლის მეორე პუნქტი ჩამოყალიბდეს შემდეგი ფორმით:

“საკონსტიტუციო სასამართლოს გადაწყვეტილება საბოლოოა და გასაჩივრებას ან გადასინჯვას არ ექვემდებარება”.

გარდა ამისა, საკონსტიტუციო სასამართლოს სტატუსის მარეგულირებელი კანონმდებლობის ცვლილებების მომზადება, განხილვა და ამოქმედება შესაძლოა ხანგრძლივი პროცესი აღმოჩნდეს, რადგან ინიცირებული სასარჩელო წარმოების მართლმსაჯულების სისტემაში ინტეგრაცია სასამართლოს სტრუქტურული შემადგენლობის შეცვლას (გაზრდას) და განახლებას მოითხოვს. შესაბამისად, ამ შემთხვევისათვის, სკ-ის გარდამავალ დებულებებში აუცილებლად უნდა დაზუსტდეს, 89-ე მუხლის განახლებული შემადგენლობის ამოქმედების თარიღი.

საკონსტიტუციო სასამართლოს შემადგენლობის გაზრდის შემთხვევაში (რაც, ასევე, აუცილებელია, სასამართლოს გადატვირთვის თავიდან ასაცილებლად), მიმაჩნია, რომ საკმარისია 12 მოსამართლის არსებობა. ამ შემთხვევაში, ცვლილებას საჭიროებს სკ-ის 88-ე მუხლის მე-2 პუნქტი, რომელიც უნდა ჩამოყალიბდეს შემდეგი სახით:

,,2. საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლო შედგება 12 მოსამართლისაგან – საკონსტიტუციო სასამართლოს წევრებისაგან. სასამართლოს 4 წევრს ნიშნავს საქართველოს პრეზიდენტი, 4 წევრს ირჩევს პარლამენტი სიითი შემადგენლობის ნახევარზე მეტით, 4 წევრს ნიშნავს უზენაესი სასამართლო. საკონსტიტუციო სასამართლოს წევრთა უფლებამოსილების ვადაა 10 წელი. საკონსტიტუციო სასამართლო თავისი შემადგენლობიდან 5 წლის ვადით ირჩევს საკონსტიტუციო სასამართლოს თავმჯდომარეს.”

გარდა ამისა, ,,რეალური” საკონსტიტუციო კონტროლის დანერგვა წარმოუდგენელია შემდეგი საკითხების საკანონმდებლო რეგულაციის გარეშე:

ა) საკონსტიტუციო სასამართლოს მოსამართლეთა რაოდენობის გაზრდა;

ბ) საკონსტიტუციო სარჩელების ფილტრაცია შემდეგი ფორმით: საკონსტიტუციო სასამართლოში შესაძლებელია დამატებითი სტრუქტურული რგოლის ფორმირება (მაგ. 3 მოსამართლის შემადგენლობით), რომელიც უშუალოდ გაუწევს ზედამხედველობას შემოსული საკონსტიტუციო სარჩელების ფორმალური კრიტერიუმების და დასაბუთებულობის ელემენტარული სტანდარტების დაცულობის საკითხს. ამავე სტრუქტურულ ერთეულს ექნება შესაძლებლობა და ვალდებულება, არ მიიღოს განსახილველად (გაფილტროს) არსებითად და ცალსახად დაუსაბუთებელი საკონსტიტუციო სარჩელები. აგრეთვე, მისცეს საპროცესო მსვლელობა (სარჩელის გადაცემა არსებითად განსახილველად მიღების საკითხის გადასაწყვეტად, დადგენილი წესის მიხედვით) საკონსტიტუციო სარჩელებს, რომლებიც ამ სახის ბარიერს წარმატებით გადალახავენ. შესაძლებელია სხვა სახის ბარიერის დადგენაც (ან მათი კომბინირება), მაგ. ფულადი ჯარიმის დაწესება მოსარჩელისათვის, თუკი საკონსტიტუციო სარჩელი არ დაკმაყოფილდება სასამართლოს მიერ არსებითი განხილვის საფუძველზე;

გ) აუცილებელია საკონსტიტუციო სასამართლოს მიენიჭოს გადაწყვეტილებების აღსრულების ცალკეული დეტალების განსაზღვრის შესაძლებლობა;

დ) სასარჩელო წარმოების დანერგვა სასამართლო წარმოების განსაკუთრებით გაჭიანურების შემთხვევაში;

ე) სასამართლოს, მხარეთა დისპოზიციურობის პრინციპის მიუხედავად (საკონსტიტუციო სარჩელის გამოთხოვისას), უნდა ჰქონდეს შესაძლებლობა განაგრძოს სამართალწარმოების პროცესი განსაკუთრებული საჯარო ინტერესის არსებობის შემთხვევაში.

რაც შეეხება ,,რეალური” საკონსტიტუციო სარჩელის დანერგვის შედეგად ამოქმედებადი საკონსტიტუციო და საკანონმდებლო ცვლილებების ,,უკუძალის” საკითხს, სამართლებრივი თვალსაზრისით, ეს თემატიკა პრობლემატური არ არის და პოლიტიკური გადაწყვეტილებების კატეგორიას განეკუთვნება.

4.შეჯამება

მნიშვნელოვანია თავად საკონსტიტუციო სასამართლოს შემადგენლობის მზაობა ,,რეალური” საკონსტიტუციო კონტროლის ფუნქციის განსახორციელებლად. დღემდე განსაკუთრებით პრობლემატურად რჩება (იხ. დოქტრინალური შემადგენლობები: Judicial self-restraint, political question doctrine, ,,abgestufte Verhältnismäßigkeitskontrolle“, ,,Beck’sche Formel”, ,,Schumann’sche Formel” etc.) და ურთულეს პროცესად ითვლება, საკონსტიტუციო კონტროლის ობიექტის (სამართალშეფარდების პროცესის კონტროლისას, მისი კონსტიტუციასთან შესაბამისობა და არა იერარქიული თანაფარდობის დაცვა საკანონმდებლო და ზოგადად, ნორმატიულ აქტებს შორის), მასშტაბების და ხარისხის კონკრეტიზაციის საკითხი საკონსტიტუციო სამართალწარმოებისას მოსამართლეთათვის, ამ შემთხვევაში (,,რეალური” საკონსტიტუციო კონტროლი).

მიუხედავად ყოველივე ზემოაღნიშნულისა და მიუხედავად საკონსტიტუციო მართლმსაჯულების პოლიტიზირების სერიოზული რისკებისა (ვფიქრობ, დღევანდელი ქართული მართლმსაჯულება მზად არის ამ გამოწვევისათვის), არსებობს არაერთი არგუმენტი ,,რეალური” საკონსტიტუციო კონტროლის სტანდარტების ეროვნული მართლმსაჯულების სისტემაში ინტეგრაციის იდეის სასარგებლოდ: ადამიანის უფლებების დაცვის შიდა ეროვნული სამართლებრივი სისტემის გაძლიერება, ადამიანის უფლებათა ევროპულ სასამართლოში ინდივიდუალურ განაცხადთა შემცირება (ერთგვარი პრევენციული ფუნქცია სახელმწიფოსათვის), საინსტანციო სასამართლოების განსაკუთრებული მგრძნობიარობა (ადამიანის უფლებების ,,გაცოცხლება” საერთო სასამართლოების სისტემაში) და ინტერესი ადამიანის უფლებების ნორმატიული არსის შესაბამისი საქმიანობისადმი (საკონსტიტუციო სასამართლოს მართლმსაჯულებით დაინტერესება, დოქტრინალური ხედვების განვითარება, სამართალშეფარდების პროცესის ხარისხის განსაკუთრებული თვითკონტროლი), კონკურენციის ერთგვარი წახალისება საერთო სასამართლოებს და საკონსტიტუციო სასამართლოს შორის და ა.შ.

,,რეალური” საკონსტიტუციო კონტროლის საქართველოს საკონსტიტუციო სამართალწარმოების სისტემაში ინტეგრაცია ნიშნავს ეროვნული მართლმსაჯულების სისტემის თითქმის ფუნდამენტურ რეფორმას (უზენაესი სასამართლო, ცხადია, ინარჩუნებს უკანასკნელი ინსტანციის ფუნქციას, მაგრამ კარგავს უშუალო მონოპოლიას საერთო სასამართლოების სისტემის მიერ სამართალშეფარდების პროცესის კონტროლზე, როგორც ასეთი). ამ შემთხვევაში, საკონსტიტუციო სასამართლო საერთო სასამართლოების სისტემაში, ცხადია, ,,ერთვება” საკუთარი პროფილით და საკუთარი მანდატით, რაც მხოლოდ ავსებს და არ ანაცვლებს უზენაესი და ზოგადად, ყოველი ზემდგომი სასამართლოს ფუნქციას. თუმცა, ამ ყველაფრით საერთო სასამართლოების სისტემა იღებს დამატებითი კონტროლის მექანიზმს, რაც საბოლოო ჯამში, სამოსამართლო საქმიანობის სტილისტიკაზე (თითოეული ინსტანციის დონეზე) ნებისმიერ შემთხვევაში აისახება. ყოველივე ამის გათვალისწინებით, საკონსტიტუციო და შესაბამისი საკანონმდებლო ცვლილებების ამოქმედება არ უნდა მოხდეს მაქსიმალურად შემჭიდროებულ ვადებში, მითუმეტეს, საკონსტიტუციო სასამართლოს შემადგენლობის განახლების (გაზრდის) და მისი ფუნქციონირების გადატვირთვის პრევენციისათვის აუცილებელი ბარიერების ამოქმედების გარეშე.