მარქსის დაბრუნება
2000-იანი წლების ერთი ანეკდოტის მიხედვით, კარლ მარქსი პოსტსაბჭოთა ქვეყნებში ორი მნიშვნელობით გახდა აქტუალური: სოციალისტურიდან საბაზრო ეკონომიკაზე გადასვლით, კაპიტალიზმის ის სახეობა გაჩნდა, რომელიც XIX საუკუნის ევროპის მაგალითზე მარქსმა აღწერა, ანუ მუშათა კლასის უმოწყალო ჩაგვრასა და ექსპლუატაციაზე დამყარებული; ხოლო საყოველთაო ათეიზმიდან რელიგიურობის სწორედ ის სახეობა გავრცელდა, ერთ დროს, კომუნიზმის გამარჯვებაში მორწმუნე ხალხებში, რომელსაც მარქსმა „ხალხისათვის ოპიუმი“ უწოდა.
მარქსისეული რელიგიის კრიტიკა არ მიეკუთვნება ღმერთის არსებობა-არარსებობაზე ფილოსოფიური დებატის საგანს. თავის ერთ პოლემიკურ წერილში - „ებრაელთა საკითხისათვის“ - მარქსი რელიგიის პოლიტიკურ ძალაუფლებასთან კავშირზე საუბრობს და მას „ძალაუფლების რელიგიას“ უწოდებს. აქვე, მარქსს არასაკმარისად მიაჩნია სახელმწიფოს რელიგიისგან ემანსიპაცია: „რელიგიისგან სახელმწიფოს ემანსიპაცია არაა რეალური ადამიანის რელიგიისგან ემანსიპაცია.“[1] თავისი ადრეული პერიოდის ერთ-ერთ უმნიშვნელოვანეს ნარკვევში - „ჰეგელის სამართლის ფილოსოფიის კრიტიკისათვის“ - მარქსი რელიგიის ნამდვილი სახის მხილებას ფილოსოფიის ამოცანად მიიჩნევს. რელიგიის კრიტიკა აღარ უნდა იყოს წარმოსახვითი საგნების კრიტიკა, არამედ ის მთლიანად რეალურად არსებული სამყაროს წესრიგის კრიტიკად უნდა იქცეს: „ამდენად, ზეცის კრიტიკა მიწის კრიტიკად გადაიქცევა, რელიგიის კრიტიკა - სამართლის კრიტიკად, თეოლოგიის კრიტიკა - პოლიტიკის კრიტიკად.“[2]
მარქსისათვის რელიგია სოციალური ჩაგვრის მექანიზმია და, ამდენად, რელიგიის კრიტიკა სოციალური კრიტიკაა: „რელიგიური უბადრუკობა ერთდროულად რეალური უბადრუკობის გამოხატულებაცაა და პროტესტიც ამ ნამდვილი უბადრუკობის მიმართ. რელიგია გადუხჭირებული ქმნილების კვნესაა, უგულო სამყაროს საგულეა, ისევე, როგორც უსულობის სული. იგი ხალხის ოპიუმია. რელიგიის, როგორც ხალხის მოჩვენებითი ბედნიერების მოცილება ნიშნავს, მისთვის ნამდვილი ბედნიერების მოთხოვნას. მოთხოვნა იმისა, რომ ხალხმა უარი თქვას საკუთარი მდგომარეობის შესახებ ილუზიებზე, არის ისეთ მდგომარეობაზე უარის თქმის მოთხოვნა, რომელიც თავის მოტყუების საჭიროებას გვიქმნის. ამდენად, რელიგიის კრიტიკა ჩანასახშივე კრიტიკაა იმ უდაბურებისა, რომლის სიწმინდის შარავანდედიც რელიგიაა.“[3] იქვე, მარქსი რელიგიას „გაუკუღმართებული სამყაროს ცნობიერებას“ უწოდებს და ყველა კრიტიკის საწინდარად რელიგიის კრიტიკას მიიჩნევს („რელიგიის კრიტიკა ყველა კრიტიკის წინაპირობაა“[4]).
მოკლედ რომ შევაჯამოთ, რელიგიის ოპიუმობა, მისი ნარკოტიზირებადი ზემოქმედების უნარი, სწორედ, რეალურად არსებული სოციალური და პოლიტიკური პრობლემების განუხილვადობაში, მათგან ყურადღების გადატანასა და მათი დაძლევისა თუ მოგვარების ნაცვლად, ფუჭი იმედებისა და ილუზიების შექმნაში ვლინდება.
ამასთანავე, რელიგიას, როგორც ძალაუფლების სისტემას, იერარქიული, სოციალურ უთანასწორობასა და ჩაგვრაზე დამყარებული წესრიგის დაცვისა და ლეგიტიმაციის ფუნქცია აქვს. რელიგია, თავისი სოციალურ-პოლიტიკური განზომილებით, ჩაგვრის იმუნური სისტემაა, რომელიც გაბატონებული კლასების გაბატონებულ პოზიციებს ამყარებს და ჩაგრულ ფენებს საიქიო ცხოვრების იმედით აბრუებს, რათა სააქაო წესრიგის შეცვლაზე არ იფიქრონ. ამიტომაც, რელიგიის კრიტიკა სოციალური უსამართლობის კრიტიკაა და მასზე იერიში ძალაუფლების იერარქიულ სტრუქტურებზე თავდასხმას ნიშნავს. ნებისმიერი სახის კრიტიკა - სამართლის, პოლიტიკის, სოციალური ჩაგვრის, საბაზრო ურთიერთობების, კოლონიალიზმისა და ექსპანსიონიზმის, ანუ ყველაფერ იმისი, რასაც კაპიტალიზმი ეწოდება - რელიგიის კრიტიკით უნდა დაიწყოს. ამიტომაც, მარქსთან, რომელმაც თავისი ცხოვრების უდიდესი ნაწილი კაპიტალიზმის კრიტიკას მიუძღვნა, სწორედ რელიგიის კრიტიკით დაიწყო, რაც, ამავდროულად, კაპიტალიზმის კრიტიკაც იყო.
კაპიტალიზმი და/როგორც რელიგია
1921 წელს, გერმანელმა თეორეტიკოსმა ვალტერ ბენიამინმა პირველმა გამოთქვა მოსაზრება, რომ კაპიტალიზმი არათუ გარკვეული ნიშნებით წააგავს რელიგიებს, არამედ თავადაა რელიგია: „კაპიტალიზმში რელიგია უნდა დავინახოთ, რაც იმას ნიშნავს, რომ კაპიტალიზმი თავისი არსით იმავე საზრუნავის, თავსატეხისა და საშფოთველის დაკმაყოფილებას ემსახურება, რაზეც, ერთ დროს, ეგრეთ წოდებული რელიგიები იძლეოდნენ პასუხს.“[5] ეს რელიგია, ბენიამინის აზრით, მთლიანად კულტისგან შედგება, რომელსაც არანაირი თეოლოგია და დოგმატიკა არ გააჩნია. ამ კულტის მსახურება უწყვეტი და ტოტალურია. თუკი, ჩვეულებრივ, რელიგიები ცოდვა-ბრალეულობისგან გამოსყიდვას ემსახურებოდნენ, კაპიტალიზმის, როგორც რელიგიის, ისტორიული სიახლე, ბენიამინის თანახმად, მისი უსაშველო დამავალიანებლობაა: რაც შეიძლება მეტი ვალის აღება, მეტი საქონლის შეძენა და მოხმარება. კაპიტალიზმის ღმერთი არც ტრანსცენდენტულია და არც მკვდარი - ის ადამიანთა ცხოვრებაშია ჩართული და საქონელბრუნვაში, მოხმარებაში, დაგროვებასა და დავალიანებაში აჩენს საკუთარ სახეს. ფულის კუპიურებს და სამომხმარებლო ნივთებს კაპიტალიზმში იგივე მნიშვნელობა აქვს, რაც რელიგიაში რელიქვიებს. არსობრივი პრინციპი, რის საფუძველზეც კაპიტალიზმის რელიგიად განხილვაა შესაძლებელი, მისი ის ფუნქციაა, რომელიც აქამდე მხოლოდ რელიგიების პრეროგატივა იყო: კაპიტალიზმი იმავე საზრუნავის, თავსატეხისა და საშფოთველის დაკმაყოფილებას ემსახურება, რაზეც აქამდე მხოლოდ რელიგიები იძლეოდნენ პასუხს.
ბენიამინამდე სამი ათეული წლით ადრე, გერმანელმა ფილოსოფოსმა და სოციოლოგმა გეორგ ზიმელმა კაპიტალიზმის რელიგიურ ნიშნებზე გაამახვილა ყურადღება. ზიმელის მიხედვით, ეს მთავარი ნიშანი ფულია, რომელიც ღმერთის ადგილს იკავებს: „ისე, როგორც ღმერთი სარწმუნოებაში, ისევეა ფული კონკრეტულ ფორმაში უზენაესი აბსტრაქცია, რომელთანაც პრაქტიკული გონება ამაღლებულია.“[6] ანუ ფული, რომელიც თავისი არსით არის საშუალება, გადაიქცა უმაღლეს მიზნად და ამან მისი წმინდად პრაქტიკული მნიშვნელობა გადაფარა.
ზიმელი, ისევე, როგორც ბენიამინი, კაპიტალიზმში პროფანულის რელიგიურად გარდასახვაზე საუბრობს. მაგრამ თუ ზიმელი რელიგიური ანალოგიებით შემოიფარგლება, ბენიამინი კაპიტალიზმს „არსობრივად რელიგიურ გამოვლინებად“ განიხილავს, რომლის არსობრივი მახასიათებელი არაგამოსყიდვადი დავალიანებაა (გერმანული სიტყვა Schuld, რომელსაც ბენიამინი იყენებს, ვალთან ერთად „დანაშაულს“ და „ცოდვასაც“ ნიშნავს.): „კაპიტალიზმი, სავარაუდოდ, პირველი შემთხვევაა არა გამომსყიდველი, არამედ დამავალიანებელი კულტისა. ამით ვარდება ეს რელიგიური სისტემა უშველებელ მოძრაობაში. უშველებელი დანაშაულის (ვალის) ცნობიერება, რომელიც გამოსყიდვას არ ექვემდებარება, ეჭიდება კულტს, რათა მასში თავის ცოდვა-ბრალი კი არ გამოისყიდოს, არამედ უნივერსალურად აქციოს...“[7]
არაგამოსყიდვადი დავალიანება კაპიტალიზმის რელიგიურ ეთოსზე მეტყველებს. ბენიამინის ფრაგმენტის ერთ-ერთი მთავარი შთამაგონებელი იყო გერმანელი სოციოლოგი მაქს ვებერი, რომელმაც პირველმა სცადა რელიგიური ეთოსის კაპიტალიზმთან დაკავშირება. ვებერის აზრით, კულტმსახურებმა, სამღვდელოებამ შექმნა სპეციფიკური ეთიკური პრინციპები, ტრანსცენდენტული შინაარსების რაციონალიზაცია მოახდინა და ყოველდღიურ პრაქტიკაში გადმოიტანა, რამაც რელიგიათა ფორმირების პროცესში, ღმერთების სახეები და ხასიათები განაპირობა.[8] ვებერის მიერ შემუშავებული თეორიის თანახმად, რომელიც მან თავის ეპოქალურ ნაშრომში – „პროტესტანტული ეთიკა და კაპიტალიზმის სული“ – ჩამოაყალიბა, „თანამედროვე კაპიტალიზმის სული“ პროტესტანტულ ეთიკას ეფუძნება, რომელიც, თავის მხრივ, მარტინ ლუთერის რეფორმაციასა და ჟან კალვინის არასასულიერო, საერო (innenweltlich) ასკეტიზმზე დგას. ლუთერის თანახმად, ადამიანის „ნეტარება“ არა მის განსაკუთრებულ ხელობასა თუ სოციალურ მიკუთვნებულობაზე, არამედ მიწიერი ვალდებულებების შესრულებაზეა დამოკიდებული და ამდენად, ნებისმიერი ხელობა თუ პროფესია, რომელიც საკუთარ ვალდებულებებს წარმატებულად ასრულებს, ღვთის ნების აღსრულებად უნდა იქნეს გაგებული, დამოუკიდებლად იმისაგან, იქნება ეს სასულიერო თუ საერო პროფესია. ასეთი ტრანსფორმაცია, ვებერის აზრით, ახალ სამუშაო და სააზროვნო ეთოსს აყალიბებს, რომელიც კაპიტალისტურ ურთიერთობებში აისახება. აქვე, ვებერი ხაზს უსვამს პროტესტანტულ აღზრდას, რომელიც უფრო ტექნიკური შინაარსისაა და პროფესიის დაუფლებისკენაა მიმართული, განსხვავებით კათოლიკურისგან, რომელიც უმეტესად საერთო-ჰუმანისტურ პრინციპებს ემსახურება. ვებერის აზრით, ამითაა განპირობებული კათოლიკური სარწმუნოების ადამიანთა ნაკლები მონაწილეობა დასაქმების სფეროში.[9] პროტესტანტული ეთოსი რაციონალურია და იდეალურად ერგება, ერთი მხრივ, მოგების საქმეში დაბანდების პრინციპებს, რაც ინდუსტრიას ავითარებს; მეორე მხრივ, პროტესტანტული რაციონალიზმი კაპიტალიზმის სულთანაა ჰარმონიაში, რომელიც სავაჭრო-სამეწარმეო შინაარსისაა და ის კლიენტურის მიზიდვასა და მოგებაზეა ორიენტირებული.[10]
ვებერის მიხედვით, კაპიტალიზმი თავისი კლასიკური ფორმით მოცემულია დასავლეთის პროტესტანტულ ქვეყნებში. სარწმუნოება საკუთარი ეთოსის მეშვეობით განაპირობებს საზოგადოების მენტალურ წყობას, მის ზნე-ჩვეულებებს და სოციალურ-ეკონომიკურ ურთიერთობებს. განსხვავებით ბენიამინისგან, რომლის ზემოთხსენებული ფრაგმენტიც ვებერზე ერთგვარი რეაქციაცაა, ვებერი კაპიტალიზმს რელიგიად არ განიხილავს, არამედ მხოლოდ სამეურნეო ფორმებისა და რელიგიური ეთოსის ურთიერთზეგავლენის აღწერით შემოიფარგლება, სადაც რელიგიურ ელემენტს მაკონსტიტუირებელი მნიშვნელობა ენიჭება. ბენიამინთან კი კაპიტალიზმი, როგორც რელიგია, ტრადიციული რელიგიების კაპიტალიზმით ჩანაცვლებას გულისხმობს და, შესაბამისად, მისი „ეთოსიც“ მთლიანად რელიგიური შინაარსისაა, თუმცა ამ რელიგიურობის უკან საკრალურის არა ტრანსცენდენტულობა, არამედ მისი გაქრობა მოიაზრება.[11] საკრალურის სამომხმარებლო სფეროში გადმოტანა, შეიძლება ითქვას, ერთგვარ მუტაციას იწვევს, სადაც საკრალურისა და პროფანულის ტრადიციული გამიჯვნა აზრს კარგავს. ამგვარი მუტაციის შედეგები მხოლოდ სიმბოლურ დონეზე კი არ აისახება, არამედ მის უკან სოციალური ჩაგვრის ახალი ფორმები იმალება, რომელიც სპეციფიკურ სახეს პოსტსოციალისტურ საზოგადოებებში ავლენს.
მართლმადიდებლობა და პოსტსოციალისტური კაპიტალიზმი
კაპიტალიზმისა და რელიგიურობის მუტაციამ ახალი სახე და ფუნქციები შეიძინა საბჭოთა სოციალისტური სისტემიდან კაპიტალისტურ ურთიერთობებზე გადასვლის პროცესში, სადაც ის პოლიტიკური მანიპულაციისა და სოციალური ჩაგვრის ინსტრუმენტად ჩამოყალიბდა. თანამედროვე საქართველოს მაგალითზე, ჰიბრიდული კაპიტალიზმი მართლმადიდებლურ ეთიკას, ან მართლმადიდებლობაში ეთიკურის არარსებობას და მისი რიტუალური პრაქტიკით სუბსტიტუციას ეფუძნება.[12]
მართლმადიდებლობა თანამედროვე საქართველოში არა ბიზანტიურ ტრადიციაზე ამოზრდილი მრავალსაუკუნოვანი რელიგიის გაგრძელებაა, არამედ კაპიტალიზმის ბოლო და ყველაზე მეტად ამაღლებული სტადია, რომელმაც რელიგიური მუტაციის სახე მიიღო. ბოლოობაში არა კაპიტალიზმის საბოლოო სტადია იგულისხმება, რომლის იქით აღარაფერი უნდა იყოს, არამედ მისი აქამდე უცნობი და ახალი გამოვლინება. კაპიტალიზმის ამაღლებულობა კი მის რელიგიად შენიღბვას, ყოფითი კეთილდღეობისა და ქონების დაგროვების პროფანული ლტოლვების რელიგიურ კატეგორიებში გამოსახვას, სუბლიმაციას ნიშნავს. კაპიტალიზმი საქართველოში მართლმადიდებლობად მოინათლა და რელიგიური საბურველით შემოსილი გამოჩნდა ისტორიის ასპარეზზე. მიუხედავად მისი ამაღლებული მჭევრმეტყველებისა, კაპიტალიზმის ღირებულებათა სისტემა და ძირითადი პრინციპები საქართველოშიც ისეთივე მატერიალისტური და სამომხმარებლო შინაარსისაა, ისევე ემსახურება გამდიდრების, მომხვეჭელობისა და სხვათა ექსპლუატაციის ინსტინქტების დაკმაყოფილებას, როგორც მისი სხვა, არამართლმადიდებლური და კლასიკური ვარიანტები.
თანამედროვე ქართულ მართლმადიდებლობაშიც შესაძლებელია კაპიტალიზმის ნაირსახეობის დანახვა, რაც იმას ნიშნავს, რომ მართლმადიდებლობა საქართველოში იმავე საზრუნავის, მოთხოვნილებებისა და საზოგადოებრივ-ეკონომიკური ინტერესების დაკმაყოფილებას ემსახურება, რომლების რეალიზების სფეროდ ჩვეულებისამებრ კაპიტალიზმი მიიჩნევა. შეიძლება ითქვას, რომ მართლმადიდებლობა თანამედროვე საქართველოში არა იმდენად სარწმუნოება, არამედ კაპიტალიზმის ქართული ნაირსახეობაა, ან, თუ ბენიამინის თეორიულ ხაზს გავყვებით, იმდენადაა რელიგია, რამდენადაც ის კაპიტალიზმია. მართლმადიდებლობა თანამედროვე ქართველის არა სულიერ სწრაფვებსა და საზრუნავებს, არამედ სრულიად მატერიალურ და უტილიტარულ მოთხოვნილებებს გამოხატავს. თანამედროვე ქართულ მართლმადიდებლობას არც თეოლოგია და არც ტრანსცენდეტული, ზეგრძნობითი და გონებით მიუღწეველი განზომილება არ გააჩნია. თავად ისეთი წარმოდგენაც კი, როგორიცაა 25 წლის წინ გამოგონილი „ზეციური საქართველო“, სრულიად მატერიალისტური ფანტაზიაა, რომელიც „ზეცის“, „მიღმიური სამყაროს“ სეკულარიზაციას და მის ნაციონალურ საკუთრებად წარმოსახვას გულისხმობს.
ეკლესია და სამღვდელოება მრევლის სახე და ნიმუშია, მისი ოცნებებისა და ფიქრების განსხეულება. სამღვდელოება თავისი მატერიალური კეთილდღეობითა და სიმდიდრით, ძვირფასი ავტომანქანებით და ბინა-სახლებით, ოქრო-ვერცხლითა და პომპეზურობით, აგრეთვე ხშირად უსწავლელობის მიუხედავად, თავისი მაღალი ავტორიტეტითა და სოციალური სტატუსით, საშუალო ქართველის ოცნების ხორცშესხმაა. იოლი გზით გამდიდრება და წარმატებულობა, სახელმწიფოსგან მინიჭებული უსასრულო პრივილეგიები, გადასახადებისგან და სამართლებრივი კონტროლისგან თავისუფლება - ყველაფერი, რითიც საქართველოს მართლმადიდებელი ეკლესია სარგებლობს, საშუალო ქართველის სურვილებსა და იდეალებს განასახიერებს. ესაა მესაკუთრეთა და დასაკუთრებისკენ მსწრაფველთა წარმოსახვითი განზომილება. ამგვარ მუტაციაში რელიგიური, საბაზრო და გვიანსაბჭოთა ხანის ტოტალური კორუფციის ელემენტები ერთიანდება და ერთ მასად გარდაიქმნება.
სულიერების ერთადერთი ფორმა, რომელსაც მართლმადიდებელი ეკლესია სულიერებად ასაღებს, სრულიად მატერიალური ფორმის ქმედებებია, როგორიცაა მარხვა, ანუ საკვების მიღება-არმიღება, სანთლების შეძენა და დანთება, საკუთარი სექსუალური ცხოვრების მოძღვრისგან დაპროგრამება, ეკლესიაში სიარული და ფულის შეწირვა „სულის“ სახსნელად.
საყოფაცხოვრებო საგნების კურთხევა მათი ფლობის დაკანონებაა, რომ ნაკურთხი ავტომანქანის, ბინის, ავეჯისა თუ სხვა საყოფაცხოვრებო ნივთის მესაკუთრეობაში მფლობელს ვეღარავინ შეეცილება. ეკლესიის მხრიდან უტილიტარული საგნების კურთხევა არის ის პარადოქსი, რომელსაც ქართული მართლმადიდებლობის რელიგიურობის ეჭვქვეშ დაყენება შეუძლია. ყველა სახის რელიგია, მათ შორის, ქრისტიანობაც, საკრალური, ანუ ღვთაებრივი და პროფანული, ანუ ყოფითი სფეროების პრინციპულ გამიჯვნას ემყარება. საკრალური, ანუ წმინდა, რომელიც სიტყვა-სიტყვით ნაკურთხს ნიშნავს, საგნის ყოფითი, სამომხმარებლო სფეროდან ამოღებას ნიშნავს. საგანი, ადგილი, ცხოველი თუ ადამიანი, რომელიც ნაკურთხია, აღარ ექვემდებარება მოხმარება-გამოყენებას, აღარ მონაწილეობს „ამა სოფლის“ ცხოვრებაში. ნაკურთხი ღვთაების საკუთრებაა და მისი მოხმარება არ შეიძლება. საკრალური საგნების სიმბოლური მნიშვნელობა ტრანსცენდენტული, ყოფითისგან მიღმა მყოფ სამყაროს რეპრეზენტაციაა, არახილვადის სიმბოლური წარმომადგენლობაა საგანთა სამყაროში.
ყოფითი საგნების კურთხევით ეკლესია საკრალურ და პროფანულ სფეროებს ერთმანეთში ურევს და ამით საკუთარ პროფანულ, მატერიალურ-სამომხმარებლო შინაარსს ავლენს, რომლის მიზან-მიმართულებაც მოგებასა და ხეირზე აგებული საბაზრო წესრიგია. ყოფით საგანთა კურთხევით ეკლესია სხვის პროფიტსა და ბიზნესში მეწილე ხდება და როგორც სადაზღვეო კომპანია, ბიზნესის წარმატებულობაში ღვთაებრივ მხარდაჭერას ჰპირდება. კურთხევის სადაზღვეო ბიზნესი იმდენად წარმატებული აღმოჩნდა, რომ ეკლესიამ 2014 წელს საქართველოს უახლეს ისტორიაში ყველაზე წარმატებული ბიზნეს-ოპერაცია ჩაატარა: ჯერ, იანვარში, მცხეთის სამთავროს მონასტერმა გამოაცხადა, რომ წმინდანად შერაცხული ბერი გაბრიელი, რომლის ნეშტიც სამთავროს მონასტრის ეზოშია დაკრძალული, ყველას, ვინც მის საფლავს შობამდე მოინახულებს, ორ სურვილს აუსრულებს. რამდენადაც ოთხდღიანმა ექსპერიმენტმა ყველა მოლოდინს გადააჭარბა და მონასტრის სალაროს ურიცხვი ლარი შემატა, მალე სასწაულმოქმედად გამოცხადებული ბერის ნეშტი საეკლესიო ბიზნესის „საექსპორტო“ პროდუქტად იქცა, როდესაც თებერვალ-მარტში გაბრიელ ბერის ნეშტმა „მოგზაურობა“ დაიწყო და ბოლოს სამი კვირის მანძილზე თბილისის წმინდა სამების ტაძარში ესვენა. ამ დღეებში ეკლესიამ უფრო მეტი სანთელი, ბერი გაბრიელის ფოტო, ხატი თუ სხვა მსგავსი რელიკვია გაყიდა, ვიდრე ის მთელი წლის განმავლობაში ყიდის. ეს იყო ეკლესიის სუფთა მოგება, რომელიც, როგორც დაუბეგრავი ფული, არა სახელმწიფო თუ საზოგადოებრივი პრობლემების მოგვარებას, არამედ ეკლესიის გამდიდრებას მოხმარდება.
მართლმადიდებლობის ეს მესაკუთრეობითი თუ დამსაკუთრებელი სწრაფვა გამოიხატება მოპოვებული ნადავლის სხვისგან, უცხოსგან, კონკურენტისგან შეცილებისა თუ დაკარგვის შიშში. თავად ისეთი ფორმულა, როგორიცაა „მორწმუნეების“ აღშფოთების გამოხატულება - „სარწმუნოებას გვართმევენ“ - მიუთითებს იმაზე, რომ მათ სარწმუნოება მატერიალურ საგნად წარმოუდგენიათ, რომელიც წართმევას ან გაცვლას შეიძლება ექვემდებარებოდეს. ამ პანიკური ფრაზით ქართველი მართლმადიდებელი იმ მატერიალური კეთილდღეობის დაკარგვის შიშს გამოთქვამს, რომელიც მას მისივე წარმოდგენით სარწმუნოების მადლით აქვს მოპოვებული. ეს ერთობ კაპიტალისტური კონკურენციის შიში საქართველოს მართლმადიდებელ ეკლესიას ტოტალური ქსენოფობიის იდეოლოგად აქცევს, რომელიც სხვა რელიგიებსა თუ მისდამი არაკონტროლირებად მოსახლეობაში კლიენტურის, ანუ შემოსავლის წყაროების დაკარგვის საფრთხეს ხედავს. რამდენადაც მართლმადიდებელ ეკლესიას არანაირი სულიერება და სულისმიერი თვითგამოხატვის ფორმები არ გააჩნია, ძალადობა და წამქეზებლობა მისი ერთადერთი სალაპარაკო ენაა. შესაბამისად, სრულიად ბუნებრივი იყო, 2014 წელს, ეკლესიის მხრიდან აგრესია ანტიდისკრიმინაციული კანონის მიმართ: დისკრიმინაცია ეკლესიის „სულიერების“ ერთადერთი გამომხატველიღაა. ის წმინდათა წმინდა უფლებაა, რომელიც მის ზეკანონიერებას განაპირობებს. ეკლესიის ეს პრივილეგია, რაც არ უნდა ეწინააღმდეგებოდეს საბაზრო თავისუფლების პირობებს, სრულ ჰარმონიაშია კაპიტალისტური ექსპლუატაციის ამოსავალ პრინციპთან, რომელიც მეწარმეს უფლებას უნდა აძლევდეს საკუთარი სურვილისამებრ გააგდოს სამსახურიდან დაქირავებული მუშა-ხელი და თუ ასეთ დროს ანტიდისკრიმინაციული კანონი არსებობს, მას ექსპლუატაციის უფლება ეზღუდება. ამგვარი ინტერესთა ალიანსით საქართველოს მართლმადიდებელი ეკლესია კაპიტალიზმის ქართული ვერსიის რელიგიურად შეფერილი დამცავი თუ სადაზღვეო სისტემაა და ამავე დროს მისი სარეკლამო სამსახურიც, რომელიც ექსპლუატატორებისთვის მუშახელის დისკრიმინაციის წმინდა უფლებას იცავს, ხოლო ექსპლოატირებულებს შემოწირული ფულისა თუ სხვა საჩუქრების სანაცვლოდ, ზეციერ საქართველოში გამდიდრების იმედს აძლევს.
მართლმადიდებლური კაპიტალიზმის გენეალოგია
1995 წელს, საქართველოს უახლეს ისტორიაში ერთი ღირშესანიშნავი და უჩვეულო ამბავი მოხდა: მარჯანიშვილის მოედანზე გაიხსნა პირველი სუპერმარკეტი „ბაბილონი“, რომელიც პრეზიდენტ ედუარდ შევარდნაძესთან ერთად, კათალიკოს-პატრიარქმა ილია II-მ დალოცა. მიუხედავად იმისა, რომ საქართველოს მართლმადიდებელი ეკლესია უკვე ჩართული იყო პროფანულ ღონისძიებებში, მაგალითად, 1991 წელს ილია II-მ, იმ დროს პრეზიდენტ ზვიად გამსახურდიასთან ერთად, გახსნა საქართველოს პირველი ეროვნული ჩემპიონატი ფეხბურთში, სუპერმარკეტის კურთხევამ იმ დროს ჯერ კიდევ ცალსახად სეკულარულ საქართველოში უხერხული ასოციაციები აღძრა სახარებაწაკითხულ ადამიანებში, რომლებსაც იერუსალიმის ტაძრის ტერიტორიიდან ქრისტეს მიერ მოვაჭრეების გამორეკვა გაახსენდათ. რამდენიმე წელიწადში, სახელმწიფოსგან დაუბეგრავი და საბიუჯეტო დოტაციაზე მყოფი ეკლესია თავად იწყებს საქართველოს მთელ ტერიტორიაზე მაღაზიათა ქსელების აგებას. საპატრიარქო დროის უმოკლეს ვადაში, საქართველოში ერთ-ერთი ყველაზე წარმატებული მეწარმე და კაპიტალისტი გახდა.
შემთხვევითი არ უნდა იყოს ის ფაქტი, რომ კაპიტალიზმისა და მართლმადიდებლობის თანამედროვე ვერსიის დაბადება ერთდროულად მოხდა ჯერ კიდევ საბჭოთა კავშირში, როდესაც „პერესტროიკის“ პოლიტიკის სახელით სოციალისტური და ათესიტური სახელმწიფოს ხელმძღვანელობის ნებართვით, 1987 წელს, რელიგიური და საბაზრო-სავაჭრო თავისუფლების პირველი ნიშნები გამოჩნდა. შეიძლება არც ის ყოფილა შემთხვევითი, რომ ამ წელს საქართველოს მართლმადიდებელმა ეკლესიამ ყველაზე ცნობილი ქართველი ბანკირი - ილია ჭავჭავაძე წმინდანად შერაცხა, თუმცა არა როგორც ბანკირი, არამედ როგორც პოეტი და ეროვნული მოღვაწე. საქართველო, რომელმაც რუსეთის იმპერიის შემადგენლობაში ვერ მოასწრო კაპიტალისტურ ურთიერთობებზე გადასვლა, ფეოდალიზმიდან პირდაპირ სოციალისტურ წყობილებაში აღმოჩნდა და ამ წყობილების ნგრევის ფაზაში შეუდგა ახალი საზოგადოებრივ-ეკონომიკური და პოლიტიკური სისტემის გამოგონებას. სწორედ ამ ახალი ეპოქის ჩასახვის მომენტში მოხდა მუტაცია: კაპიტალიზმი შეერწყა მართლმადიდებლობას, ხოლო მართლმადიდებლობა ეროვნულობასთან გაიგივდა და ეთნიკურობასთან, ანუ „გენეტიკურ“ ერთობასთან ერთად, ახალი ეროვნული თვითშეგნების მთავარ ფაქტორად იქცა.
ის, რაც მართლმადიდებლობის ფასადისა და ცერემონიების მიღმა იმალება - ესაა კაპიტალიზმი, რომელიც მართლმადიდებლობის და, შესაბამისად, ქართული ეროვნული თვითშეგნების ერთგვარი არაცნობიერია. ცნობიერი ნაწილი, ანუ რაც გარედან ჩანს, წმინდანების ხატებით და ეროვნული გმირების პორტრეტებითაა შემოსილი, პათეტიკური და ლამის ლიტურგიული რიტორიკაა, რომლის მეშვეობითაც, ეროვნულ-მართლმადიდებლური ცნობიერი საკუთარ თავს გამოსახავს. ის, რაც ამ „ამაღლებული“ სპექტაკლის კულისებში თამაშდება და რომლის გამოსახვას და დეკლარირებასაც ეროვნულ-მართლმადიდებლური ცნობიერი ერიდება და მალავს, არის კაპიტალიზმის ქართული ნაირსახეობა, თავისი ექსპლუატატორებითა და ექსპლუატირებულებით, მოგებითა და წაგებით, სიმდიდრითა და სიღატაკით და, რაც მთავარია, დაუოკებელი ჟინით გამდიდრებისა და მოხვეჭისაკენ, რომელიც არანაირ დაოკებას არ ექვემდებარება. კაპიტალიზმის ეს ქართული ვერსია, რომელიც, როგორც მისი დასავლური პროტოტიპი პროტესტანტული ეთიკიდან კი არ ამოიზარდა (როგორც ეს ვებერისგან მომავალ ტრადიციაშია), არამედ მისი უშუალო წინამორბედი საბჭოთა ყაიდის კორუფცია და კორუმპირებული მორალი იყო.
კორუფცია გვიანდელი (სტალინის შემდგომი) ხანის საბჭოთა საქართველოში არა თუ არ ყოფილა დასაძრახი და საზოგადოებრივ მორალთან შეუთავსებელი, არამედ პირიქით, რაც უფრო მეტად კორუმპირებული და, შესაბამისად, მდიდარი იყო ადამიანი, მით უფრო მაღალი და საპატიო ადგილი ეკავა საზოგადოებრივ იერარქიებში. სწორედ კორუმპირებული ადამიანები წარმოადგენდნენ საზოგადოების ელიტას, სოციალურადაც და მატერიალურადაც პრივილეგირებულ ფენას. „უბრალო“ ხალხი კი მათ სახელებს იცნობდა, მათ ბაძავდა, მათი მდგომარეობისაკენ ისწრაფოდა. არაკორუმპირებულობას და „პატიოსნებას“ დამაკნინებელი შინაარსები მიეცა: პატიოსანი, ე.ი. უუნარო, ბრიყვი, არაფრისმაქნისი... „მატერიალიზმმა“ - მატერიალურ ღირებულებათა პრიმატმა საბჭოთა კავშირში არა ტერორითა და იდეოლოგიური ზეწოლით, არამედ კორუფციით გაიმარჯვა. კორუფციამ საბჭოთა კავშირში იდეოლოგიური ფანატიზმი და მისი ტირანია შეცვალა. ხელისუფლების ყველა შტოს ტოტალური კორუმპირებულობით კორუფცია ძალაუფლებასთან და კეთილდღეობასთან გაიგივდა. ამან საბჭოთა საზოგადოება არა მხოლოდ მორალურად გადააგვარა, არამედ სახელმწიფოს ეკონომიკური საფუძვლები დაუნგრია, რაც ბოლოს მთელი სისტემის კრახით დამთავრდა.
ეპილოგი: რელიგია, როგორც კაპიტალიზმი
2001 წლის 11 სექტემბერს, ნიუ-იორკში მომხდარი ტერაქტის შემდეგ, მედიაც და აკადემიური სფეროს წარმომადგენელი თეორეტიკოსებიც კვლავ კაპიტალიზმისა და რელიგიის ურთიერთმიმართებაზე ალაპარაკდნენ. 2002 წელს, გერმანელმა ფილოსოფოსმა და ვალტერ ბენიამინის მკვლევარმა ნორბერტ ბოლცმა ერთი მემარცხენე ტრადიციისათვის უცნაური მოსაზრება გამოთქვა, რომ კონსუმიზმი და კაპიტალისტური სამომხმარებლო მატერილისტური ცნობიერება რელიგიური ფანატიზმის ერთადერთი რეალური ალტერნატივაა. ბოლცის აზრით, რელიგიური (ისლამისტური) ფუნდამენტალისტების ანტიამერიკანიზმი დასავლური კონსუმისტური ცხოვრების წესის მიმართ სიძულვილის გამოხატულებაა, ხოლო რამდენადაც ფანატიკოსი არაკორუმპირებადია, მას მატერიალური სამყაროს სიკეთეები არ აინტერესებს და კაპიტალიზმს მისი ყიდვა არ შეუძლია. თავის მხრივ, კონსუმიზმი მსოფლიო რელიგიად ჩამოყალიბდა. აქ ბოლცი მთლიანად იმეორებს და, ფაქტობრივად, დადასტურებულადაც მიიჩნევს ვალტერ ბენიამინის მოსაზრებას კაპიტალიზმის რელიგიურობის შესახებ და ასკვნის, რომ „ჩვენ დღეს საქმე გვაქვს ორი მსოფლიო რელიგიის - ‚ანტიამერიკანიზმისა’ და ‚კაპიტალისტური კონსუმიზმის’ - ბრძოლასთან.“[13]
რელიგიური ფუნდამენტალიზმი, როგორც „ანტიამერიკანიზმი“, ბოლცთან მეორე დიდ მსოფლიო რელიგიადაა წარმოდგენილი, რომელიც, თავის მხრივ, რეაქციაა კაპიტალისტურ კონსუმიზმზე. ამ მოსაზრების დამაჯერებლობის საკითხი ამჯერად ნაკლებად საინტერესო მგონია. თუ ამ მოდელს მივიღებთ, შეგვიძლია ის ამგვარად განვავრცოთ: „ანტიამერიკანიზმი“ არის რელიგიური ნიშნით გამოხატული აფექტი დასავლურ-კაპიტალისტურ სისტემაზე, მთელი მისი საზოგადოებრივ-პოლიტიკური ღირებულებებით, რომელიც „ლიბერალიზმის“ საერთო სახელწოდებით ერთიანდება. როგორც „რელიგია“ ის საკუთარ თავში სხვადასხვა სარწმუნოებას აერთიანებს; ის არა მხოლოდ ზენაციონალური, არამედ ზეკონფენსიონალური რელიგიაა. როგორც კაპიტალიზმსა და მის ლიტურგიულ ბირთვზე - კონსუმიზმზე - რეაქცია, საკუთარ თავში ყველა იმ ღირებულების უარყოფას გულისხმობს, რასაც დასავლური კაპიტალიზმი აღიარებს და საკუთარ მონაპოვრად მიაჩნია. პირველ რიგში, ესაა ლიბერალური დემოკრატია და მისგან გამომდინარე ადამიანის უფლებები, განსაკუთრებული ხაზგასმით გენდერულ თანასწორობასა და უმცირესობათა უფლებებზე. თავად თანამედროვე დასავლური ლიბერალური-დემოკრატიისათვის უმცირესობათა უფლებები მის ყველაზე „ამაღლებულ“, ან რელიგიური
ან რელიგიური ტერმინოლოგიით, „წმინდათაწმინდას“ წარმოადგენს, რაც თავისთავად უკვე იმასაც გულისხმობს, რომ ამ სუბლიმაციის ქვეშ სხვა „ბაზისი“ უნდა იყოს საძიებელი. აღსანიშნავია, რომ „უმცირესობები“ ანტიდასავლური აფექტის მთავარი სამიზნეცაა: ანტიდასავლურობა, განსაკუთრებული სიცხადით პოსტსოციალისტურ ქვეყნებში, უმცირესობების სამართლებრივი და უფლებრივი გათანაბრების წინააღმდეგ მოძრაობადაც იქცა. ქართულ ანტიდასავლურ დისკურსში გაჩენილი სიტყვები „ლიბერასტი“, „გვაპიდარასტებენ“ ან „ტრადაიციებს/ სარწმუნოებას გვართმევენ“ პირდაპირ გამოხატავს და ძირითად არგუმენტად ასახელებს სწორედ უმცირესობათა გათანასწორუფლებიანობის მიუღებლობას. ამის პარალელურად, ამ ანტიდასავლურობაში საერთოდ არ ფიგურირებს კაპიტალიზმისა თუ კონსუმიზმის კრიტიკა. პირიქით, თანდათანობით „ანტიდასავლურობა“ მთლიანად ითვისებს დასავლურ-კაპიტალისტურ კონსუმიზმს. საქმე გვაქვს სამომხმარებლო კაპიტალიზმისა და რელიგიურ-ფუნდამენტალისტური ანტიდასავლურობის მუტაციასთან. ეს ორი დიდი „მსოფლიო რელიგია“ ერთიანდება, როგორც ჰიბრიდი, როგორც ერთგვარი კაპიტალისტური ფუნდამენტალიზმი, რომლის ფუნდამენტიც არა ღმერთის გამოცხადება, არამედ კაპიტალია. შესაბამისად, ორივე „მსოფლიო რელიგია“ კაპიტალისტურია და ერთმანეთთან მუტაციის შედეგად მიღებული. უმცირესობათა თემა – ნეგატიური თუ პოზიტიური ფორმით – ამ რელიგიათა განმასხვავებელიცაა და თანხვედრის ადგილიც: თუ ანტიდასავლურობაში უმცირესობა „განტევების ვაცია“, რომლის მსხვერპლად შეწირვა, თეოდორ ადორნოსა და მაქს ჰორკჰაიმერს თუ დავესესხებით, ღმერთთან კომერციულ გარიგებად შეიძლება გავიგოთ, დასავლურ კაპიტალიზმში მსხვერპლის დესაკრალიზაცია და საინვესტიციო თუ საბაზრო სფეროში ინტეგრაცია მიმდინარეობს, რაც იდეალურად თავსებადია ვებერისეულ პროტესტანტულ ეთიკასთან და მისეულ რაციონალიზმთან, რომელიც კაპიტალიზმის სულს განასახიერებს. ანტიდასავლურობაში კი უმცირესობების, როგორც „განტევების ვაცის“ ფიგურა, საკრალური ძალადობის შეფერილობას აძლევს ანტისოციალურ საბაზრო პოლიტიკას, რათა ამგვარი „ოპიატური“ ზემოქმედების ქვეშ სოციალური ჩაგვრისა და უსამართლობის რეალურად არსებულ პრობლემებზე დაფიქრება არ მოხერხდეს. ამდენად, ანტიდასავლურობაში საკრალურ მსხვერპლშეწირვას კაპიტალიზმისათვის იმუნური სისტემის ფუნქცია აქვს, ის მისი სადაზღვეო სამსახურია, რომელმაც მჩაგვრელები ჩაგრულთა რისხვისგან უნდა დაიცვას. მართლმადიდებლური ეთოსი კი რელიგიურად შემოსილ პრაქტიკებში გადმოტანილი და რეალიზებული პოსტსოციალისტური კაპიტალიზმის სულია, ან, უფრო მეტად რომ დავაზუსტოთ, მართლმადიდებლობა თავადაა კაპიტალიზმის ამ ნაირსახეობის სული.
პუბლიკაცია ქვეყნდება EMC-ის პროექტის “მარგინალიზებული ჯგუფების უფლებების დაცვის მხარდაჭერა სამოქალაქო განათლებისა და საჯარო დისკუსიების წახალისების გზით” ფარგლებში, რომელიც ხორციელდება კანადის საელჩოს ადგილობრივი ინიციატივების ფონდის მხარდაჭერით. პუბლიკაციის შინაარსზე პასუხისმგებელია ავტორი და ის არ გამოხატავს EMC-ისა და კანადის საელჩოს პოზიციას.
