ცნობილი მკვლევარი მიშელ პარლევლიეტი მის პუბლიკაციაში „კონფლიქტების ტრანსფორმაციის გადააზრება ადამიანის უფლებათა პერსპექტივით“ (Rethinking Conflict Transformation from a Human Rights Perspective) ცდილობს, შეაჯამოს ხანგძლივი დებატები ადამიანის უფლებების დაცვის როლზე და მნიშვნელობაზე კონფლიქტების მოგვარების პროცესში.

მიმოხილვის მიზანია, ქართველ მკითხველს გავაცნოთ კონფლიქტების წარმოშობის, მათი პრევენციის თუ განვითარების, კონფლიქტების გადაჭრის პროცესში ადამიანის უფლებათა დაცვის მნიშვნელობა და შესაძლო პოტენციალი, რაზეც ხშირად კამათობენ კონფლიქტოლოგები და ადამიანის უფლებათა დამცველები.

მიშელ პარლევლიეტს კონფლიქტების ტრანსფორმაციაზე მუშაობის მრავალ წლიანი გამოცდილება აქვს აზიის, აფრიკისა და ევროპის კონტინენტებზე. იგი როგორც დამოუკიდებელი მკვლევარი თანამშრომლობს არა ერთ უნივერსიტეტთან და კვლევით ორგანიზაციასთან.

მიმოხილვა მოამზადე კონსტანტინე ჩაჩიბაიამ

ადამიანის უფლებების დაცვასა და კონფლიქტების მოგვარებას/მშვიდობის მშენებლობას შორის არსებული მიმართება დიდი ხანია კამათის საგანია. მიშელ პერლევლიეტის სტატიაში სწორედ ამ დებატების ძირითადი ასპექტებია მიმოხილული. დებატებს ხანგძლივი ისტორია აქვს. ჯერ კიდევ 1948 წელს მიღებული ადამიანის უფლებათა საყოველთაო დეკლარაცია უკავშირებს ადამიანის უფლებათა დაცვას ძალადობის პრევენციას - „რათა ადამიანი იძულებული არ გახდეს მიმართოს აჯანყებას, როგორც უკანასკნელ საშუალებას ტირანიისა და ჩაგვრის წინააღმდეგ.“ 1996 წელს კი ანონიმურმა ავტორმა გამოთქვა მოსაზრება, რომ ადამიანის უფლებათა დაცვის საერთაშორისო მოძრაობამ ხელი შეუწყო ომის გახანგძლივებას ბოსნია-ჰერცოგოვინაში, რადგან მათ სრულყოფილად სამართლიანი და მორალური მშვიდობისკენ მისწრაფების გამო უარყვეს პრაგმატული შეთანხმებები, რომელსაც შეეძლო ძალადობის დასრულება. მას შემდეგ კამათი გრძელდება და საკითხის ზოგჯერ ვიწრო აღქმამ და ზოგჯერ კი პირიქით, ზედმეტმა განზოგადებამ, დისკუსიის მონაწილეები დაჰყო „ადამიანის უფლებათა აქტივისტებად“ და „კონფლიქტის მომგვარებლებად“.

წინამდებარე სტატიაში ავტორი ამტკიცებს, რომ ადამიანის უფლებათა და კონფლიქტების მოგვარების ერთობლივი განხილვა აღრმავებს იმის გააზრებას, თუ რას გულისხმობს ძალადობიდან მდგრად მშვიდობაზე გადასვლა. ადამიანის უფლებების პერსპექტივა შესაძლებლობას გვაძლევს შეფასდეს სახელმწიფოს, მთავრობის, ძალაუფლების როლი კონფლიქტის წარმოშობის, გამძაფრების ან გარდაქმნის პროცესში. მეორე მხრივ, კონფლიქტების ტრანსფორმაციის კონტექსტის გათვალისწინებით, ადამიანის უფლებებზე მსჯელობა გვაძლევს მის უფრო სრულფასოვან აღქმას, თანაც ისე, რომ მნიშვნელობას არ უკარგავს ადამიანის უფლებათა სამართლებრივ საფუძვლებს. კონფლიქტების ტრანსფორმაციის პროცესისთვის მნიშვნელოვანი როლი ეკისრება ადვოკატირებას, როგორც არსებული ვითარების და ძალაუფლების დისბალანსის, სტრუქტურული და კულტურული ძალადობის შეცვლისკენ მიმართული ძალისხმევას.

სტატიაში „კონფლიქტის მართვის“ ნაცვლად ავტორი ამჯობინებს „კონფლიქტების ტრანსფორმაციაზე“ საუბარს, რადგან მისი აზრით, სწორედ ეს უკანასკნელი მიემართება სიზუსტით ასიმეტრიულ კონფლიქტებს, რომლისთვისაც დამახასიათებელია ძალაუფლების დისბალანსი და უსამართლო სოციალური ურთიერთობები. „კონფლიქტების ტრანსფორმაცია“ მიზნად ისახავს ღრმა სტრუქტურული საფუძვლების შეცვლას, არ კმაყოფილდება იმით, რომ კონფლიქტი მეტ-ნაკლებად ასატანი გახდეს და ცდილობს გარდაქმნას ის სისტემები, სტრუქტურები და ურთიერთობები, რომლებიც წარმოშობენ ძალადობას და უსამართლობას. შედეგზე ორიენტირებული ეს მიდგომა ყურადღებას ამახვილებს მშვიდობის მშენებლობის შესაძლებლობებზე ადგილობრივ კონტექსტში და არა გარეშე, საერთაშორისო ჩართულობაზე.

ადამიანის უფლებები კი სტატიაში განსაზღვრება როგორც საერთაშორისოდ აღიარებული ფასეულობები, სახელმწიფოს მიერ როგორც საკუთარი მოქალაქეებისადმი, ასევე არა მოქალაქეების მიმართ წინასწარ დადგენილი მოპყრობის სტანდარტები და ვალდებულებები.მათგან ზოგიერთი გულისხმობს სახელმწიფოსგან რაიმე ქმედების აკრძალვას, ხოლო ზოგიერთი პირიქით აქტიურ მოქმედებას. პირველ კატეგორიას მიეკუთვნება სამოქალაქო, პოლიტიკური უფლებები, როგორიცაა მაგალითად სიცოცხლის უფლება, შეკრების და გამოხატვის თავისუფლებები. მეორე კატეგორიას მიეკუთვნება სოციალური, ეკონომიკური, კულტურული უფლებები, როგორიცაა შრომის უფლება, სათანადო საცხოვრისი უფლება, განათლების უფლება, კულტურულ ღონისძიებებზე ხელმისაწვდომობა. თანასწორობის უფლება და დისკრიმინაციის აკრძალვის პრინციპი ყველა ამ უფლების შემადგენელი ნაწილია. სტატიაში ადამიანის უფლებები განიხილება როგორც თავისთავადი, საყოველთაო და განუყოფელი, რომელიც შეუძლებელია ადამიანს მიენიჭოს ან ჩამოერთვას, თუმცა ადამიანის უფლებები სხვადასხვა სოციალურ, კულტურულ და პოლიტიკურ კონტექსტში შესაძლოა განსხვავებულად განიმარტოს.

დროთა განმავლობაში ადამიანის უფლებებისა და კონფლიქტის მოგვარების დაპირისპირების შესახებ კამათმა შედარებით რბილი ხასიათი მიიღო. ახლა მათ არა ურთიერთგამომრიცხავ ან საწინააღმდეგო საკითხებად, არამედ უფრო ხშირად ერთობლივ პროცესად განიხილავენ მდგრადი მშვიდობის მშენებლობისთვის. ცხადია შესაძლებელია ადამიანის უფლებების აქტივისტებსა და კონფლიქტების მომგვარებელ პრაქტიკოსებს შორის არსებობდეს განსხვავებული მიდგომა პრიორიტეტების, წარსულში ჩადენილი ადამიანის უფლებების დარღვევის შემთხვევების შესახებ, მაგრამ ამ დილემების გადაჭრა ინდივიდუალური შემთხვევების, კონტექსტის გათვალისწინებითა და საერთაშორისო სტანდარტების განვითარებით ხერხდება. დებატებმა ბოლო პერიოდში აშკარად გადაინაცვლა კონფლიქტების გრძელვადიანი მოგვარების და მიზეზების შესახებ მსჯელობისკენ.

ადამიანის უფლებების დარღვევის როგორც კონფლიქტის მიზეზის, ასევე მისი შედეგის წარმოსაჩენად სტატიაში ავტორი იყენებს აისბერგის მეტაფორას. ამ შემთხვევაში აისბერგის წვერი - წყლის ზემოთ მოქცეულ ნაწილი - წარმოადგენს ადამიანის უფლებათა დარღვევას, როგორც კონფლიქტის სიმპტომს. ეს არის ქმედებები, რომელიც აშკარად შესამჩნევია, მაგალითად პოლიციის მხრიდან ძალადობა, გაუპატიურება, გატაცება, წამება, ცენზურა. თუმცა კონფლიქტი არ წარმოადგენს მხოლოდ სამოქალაქო უფლებების შელახვას. აისბერგის უხილავი, წყლის ქვეშ მოქცეულ ნაწილი ამ შემთხვევაში მმართველობის და საზოგადოების სტრუქტურაში გამჯდარი ადამიანის უფლებების დარღვევებია. მაგალითად ის, თუ როგორ არის სახელმწიფო ორგანიზებული, როგორ მოქმედებენ ინსტიტუციები, როგორ ფუნქციონირებს საზოგადოება. ამის გამოხატულება შეიძლება იყოს ინფრასტრუქტურის გაუმართაობა იმ რეგიონებში, სადაც არა დომინანტური მოსახლეობა ცხოვრობს, ან ისეთი საკანონმდებლო და პოლიტიკური სისტემის ჩამოყალიბება, რომელიც კონკრეტული ჯგუფების გარიყვას გამოიწვევს პოლიტიკური, ეკონომიკური, საზოგადოებრივი სივრციდან. ეს შედარებით უხილავი ნაწილი, ხილვადთან მთლიანობაში კონფლიქტის წარმოშობის მიზეზს წარმოადგენს და ამის უარყოფა მხოლოდ ამძაფრებს ადამიანის უფლებების დარღვევებს.

ადამიანის უფლებების შელახვა იდენტობასთან, კეთილდღეობასთან, თავისუფლებასთან, უსაფრთხოებასთან დაკავშირებულ წუხილებს წარმოშობს, რაც ადამიანის არსებობისთვის და განვითარებისთვის უმნიშვნელოვანესია. თუკი ადამიანის უფლებები, როგორც საბაზისო საჭიროებების დაკმაყოფილების საშუალება, ადამიანებს შეეზღუდებათ, ისინი შეეცდებიან იპოვნონ სხვა გზა ამ საჭიროებებისკენ. რა თქმა უნდა, ადამიანის უფლებების შეზღუდვა არ წარმოადგენს გარდაუვალ მიზეზს კონფლიქტის წარმოშობისთვის. აქ სახელმწიფოს როლი გადამწყვეტია იმაში, თუ როგორ მოახერხებს იგი სიტუაციის მართვას. სახელმწიფოს უუნარობას ადამიანის უფლებების დარღვევის აღსაკვეთად შესაძლოა მრავალი მიზეზი ჰქონდეს. შესაძლოა ეს იყოს რესურსების ნაკლებობა, ძალაუფლების დაუბალანსებელი განაწილება, გაბატონებული კულტურული შეხედულებები იმის შესახებ თუ ვინ არის უპირატესი და ვისი უგულებელყოფა არის დაშვებული. როცა გარკვეულ პირთა წრეს, ელიტას მიტაცებული აქვს ძალაუფლება და სახელმწიფო ინსტიტუტები, ეს იწვევს იმას, რომ პოლიტიკური მონაწილეობის, ეკონომიკურ რესურსებზე წვდომის, საკუთარი თავის გამოხატვის სურვილი კონკრეტული სოციალური ჯგუფების მხრიდან საფრთხედ აღიქმება ხოლმე. ასეთ ვითარებაში სახელმწიფოს მხრიდან მომდინარე რეპრესიები ზრდის მსხვერპლთა მოტივაციას აქტიური წინააღმდეგობის გაწევისთვის. მეორე მხრივ, თუ სოციალური ჯგუფები თუ პოლიტიკური ოპოზიცია აირჩევს ძალადობრივი წინააღმდეგობის გზას, ეს ასევე წარმოშობს დესტრუქციულ ციკლს, რადგან ამჯერად მთავრობას უბიძგებს კონფლიქტის გამწვავებისკენ და რეპრესიებისკენ.

პროცესების განვითარებაზე უამრავმა ისტორიულმა, კულტურულმა, ეკონომიკურმა თუ გეოგრაფიულმა ფაქტორმა შეიძლება იმოქმედოს, მაგრამ განსაკუთრებით მნიშვნელოვანია არსებობს თუ არა კანონიერი და ეფექტიანი მექანიზმები, რომლითაც ინდივიდები თუ ადამიანთა ჯგუფები საკუთარი საჭიროებების და დარღვეული უფლებების აღდგენას შეძლებენ. ადამიანის უფლებათა პერსპექტივით კონფლიქტების განხილვა ხაზს უსვამს არსებულ უთანასწორობას, უსამართლობას, დაუცველობას, როგორც კონფლიქტის წარმოშობის სტრუქტურულ მიზეზს. ამავდროულად, სახელმწიფო ორგანოების არსის და ფუნქციონირების გაგებას კონფლიქტის გაჭიანურების მიზეზების გამოსავლენად.

სტატიაში ადამიანის უფლებების ვიწრო გაგების ნაცვლად, გამოყოფილია მისი 4 განზომილების შესახებ მსჯელობა. პირველი განზომილებაა ადამიანის უფლებები, როგორც დადგენილი წესები. ეს გულისხმობს უფლებების სამართლებრივ ასპექტს: გარკვეული ქცევის დასაშვებად ცნობა, გარკვეულის კი არა. ასევე სხვებისთვის ამ წესების სავალდებულოდ შესრულების მოთხოვნა საერთაშორისო მექანიზმების, შიდა კანონმდებლობის და სასამართლოს მეშვეობით. ამ განზომილების თანახმად, კონფლიქტების ტრანსფორმაციისკენ მიმართული მოქმედებები უნდა მოექცეს საერთაშორისო სტანდარტების და ეროვნული სამართლის ჩარჩოში. ამრიგად, ადამიანის უფლებებით გარკვეულად დგინდება კონფლიქტის ტრანსფორმაციის ფარგლები, თუმცა ეს საკმაოდ კონტექსტუალური პროცესია და ადგილობრივი რეალობის გათვალისწინებით სპეციფიკურად შეიძლება ჩამოყალიბდეს.

მეორე განზომილება, რომელიც სტატიაში გამოყოფილია, ადამიანის უფლებებს წარმოგვიდგენს, როგორც სტრუქტურებს და ინსტიტუციებს, რომელთა მეშვეობით ნაწილდება რესურსები და ძალაუფლება. ამ გადანაწილების შედეგი შესაძლოა იყოს როგორც კონფლიქტის წარმოშობა, ასევე მისი თავიდან აცილება. ადამიანის უფლებები არ უნდა იქცეს მხოლოდ ქაღალდზე დაწერილ სიტყვებად და უნდა გულისხმობდეს კანონიერი, დამოუკიდებელი და ქმედითი ინსტიტუციების განვითარებას, რომლებიც ხელს შეუწყობენ უფლებების სათანადო გამოხატვას და სოციალური საჭიროებების უზრუნველყოფას. ამის შესაფასებლად მნიშვნელოვანია არა იმდენად ის, თუ როგორი კანონები დაიწერება, ან არსებობენ თუ არა ეს ინსტიტუციები, რამდენადაც ამ ორგანოების საქმიანობის აღქმა და შეფასება მოსახლეობის მიერ - იყენებენ თუ არა ამ უწყებებს, ჩართული არიან თუ არა მათ საქმიანობაში, განვითარებაში.

მესამე განზომილებას წარმოადგენს მთავრობას, სახელმწიფოსა და ხალხს შორის ურთიერთობა. ნათელია, რომ მხოლოდ სახელმწიფოს წარმომადგენლები არ ლახავენ ადამიანის უფლებებს და მხოლოდ მათზე არ არის დამოკიდებული ადამიანის უფლებების დაცვა. ადამიანის უფლებები უნდა განიხილებოდეს ვერტიკალურ და ჰორიზონტალურ ურთიერთობებში კონფლიქტის ტრანსფორმაციის კონტექსტში, რაც გულისხმობს ორივე მიმართულებით ჯანსაღი ურთიერთობების ჩამოყალიბებას. ვერტიკალურ ურთიერთობაში იგულისხმება მოქალაქეების წინაშე სახელმწიფოს პასუხისმგებლობის გამოკვეთა. კონფლიქტების ტრანსფორმაციის კონტექსტში ეს მოიცავს სტრუქტურული პრობლემების გადასაჭრელად „ვერტიკალური შესაძლებლობების“ განვითარებას, სადაც საზოგადოების სხვადასხვა დონეებზე განაწილებულია კონფლიქტის ტრანსფორმაციაში როლები და თითოეულ მათგანს საკუთარი წვლილი შეაქვს. ჰორიზონტალური ურთიერთობა კი გულისხმობს, რომ რიგით მოქალაქეებსაც აქვთ პასუხისმგებლობა სხვა მოქალაქესთან ურთიერთობის პროცესში, მათი ღირსების პატივისცემის კუთხით. ადამიანის უფლებების აქ ნახსენები მესამე განზომილების ჰორიზონტალური ასპექტი მიემართება საზოგადოების წევრებში გავრცელებულ სტერეოტიპულ შეხედულებებს, ნეგატიურ დამოკიდებულებებს, რათა მხარეებმა გააცნობიერონ საკუთარი პასუხისმგებლობა კონფლიქტის წარმოქმნაში და მათი ქცევა არ დაექვემდებაროს ამ დამაზიანებელ შეხედულებებს.

მეოთხე განზომილებას შეადგენს იმ საკითხების მოწესრიგება თუ როგორ არის გადაწყვეტილი ხელმისაწვდომობის, დაცულობის, და იდენტობის პრობლემები. მშვიდობის მდგრადობა დამოკიდებულია არა მხოლოდ ტრანსფორმაციის შინაარსზე, არამედ პროცესის მიმდინარეობაზეც. თუკი მხარეები კითხვის ნიშნის ქვეშ აყენებენ პროცესს, ეს ძირს უთხრის მშვიდობის ლეგიტიმურობას და მდგრადობას. ეს განზომილება ხაზს უსვამს, რომ ადამიანის უფლებების დაცვის ისეთ პრინციპებს როგორიცაა ღირსება, მონაწილეობა, ჩართულობა, მარგინალური ჯგუფების თუ უმცირესობების ხმების წარმოჩენა, ანგარიშვალდებულება - თითოეული მათგანი მნიშვნელოვანია საყოველთაო ტრანსფორმაციის პროცესის განსავითარებლად. მაგალითად, სამხრეთ აფრიკაში სამშვიდობო კომისიებში ჩართულნი იყვნენ პოლიტიკური პარტიები, პოლიცია, პროფესიული კავშირები, ბიზნესმენები, ეკლესიები, ტრადიციული ლიდერები. ასეთმა ყოვლისმომცველმა ჩართულობამ შესაძლებელი გახადა თითოეულ მათგანს გადაელახა საკუთარი იდენტობის საზღვრები და აეღო პასუხისმგებლობა ადგილობრივი პრობლემების გადაჭრაზე.

კონფლიქტის ტრანსფორმაცია უნდა მოიცავდეს როგორც კონფლიქტის სიმპტომების, ასევე მისი მიზეზების დაძლევას. კონფლიქტის ძალადობრივი გამოვლინებები, რომლებიც ყველაზე ხშირად ფიზიკური ძალადობით გამოიხატება, როგორც წესი სამშვიდობო შეთანხმებების, ცეცხლის შეწყვეტის, ჰუმანიტარული დახმარების და ადამიანის უფლებების დაცვაზე ზედამხედველობის მეთოდებით დაიძლევა. ეს წარმოადგენს სიმპტომების აღმოფხვრის სტადიას. ხოლო სტრუქტურული ძალადობის საწინააღმდეგოდ პოზიტიური მშვიდობის დამყარების მცდელობა კონფლიქტის მიზეზებთან გამკლავებას ისახავს მიზნად, ინსტიტუტების მშენებლობის, უმცირესობების დაცვის, კანონის უზენაესობის პრინციპის განვითარებითა და გაძლიერების მეთოდებით. მხოლოდ სიმპტომებზე ორიენტირება ვერ უზრუნველყოფს ძალადობის ძირეული მიზეზების აღმოფხვრას, რაც ადამიანის უფლებების სისტემური დარღვევების სახით მაინც რჩება კონფლიქტის კერად. თუმცა ცხადია, ვერ უარვყოფთ ძალადობის აშკარა ფაქტების განეიტრალების მნიშვნელობას. პოზიტიური მშვიდობის მიღწევა ფუნდამენტურად არის დაკავშირებული მხარეების მიერ საომარი მოქმედებების დასრულებასთან, ქვეყნის სტაბილიზაციისა და ადამიანის უფლებების შემდგომი დარღვევების აღკვეთის შესაძლებლობის შექმნასთან. ამ პირობების შექმნის გარეშე შეუძლებელია გრძელვადიანი მიზნების შესრულება. განგრძობადი ძალადობა მრავალი კუთხით აზიანებს მშვიდობის მშენებლობის პროცესს. შიშის, უნდობლობის, დაუცველობის განცდის ფონზე სამშვიდობო პროცესის და სახელმწიფოს შესაძლებლობების მიმართ ნდობა მცირდება. ასევე ნდობა სუსტდება მოლაპარაკების ხელმძღვანელ პირებს შორის, რომლებიც ძალადობის ფაქტების ორგანიზების თაობაზე ეჭვით განეწყობიან ერთმანეთის მიმართ. შესაბამისად, სიმპტომების აღმოფხვრა უნდა იყოს პირველი რიგის ამოცანა, მაგრამ გათვალისწინებულ უნდა იქნას სამშვიდობო პროცესის გრძელვადიანი ამოცანებიც.

კონფლიქტის ტრანსფორმაციის წარმატებას პარლევლიეტი ასევე უკავშირებს სახელმწიფოს ორგანიზაციის და ფუნქციონირების საკითხზე კონცენტრაციას. სტრუქტურული ძალადობის, პოლიტიკური მარგინალიზაციის და სოციო-ეკონომიკური უთანასწორობის აღმოფხვრა შეუძლებელია შესაბამისი მმართველობის მექანიზმების გარეშე. ნამდვილი ტრანსფორმაცია შესაძლებელი ხდება მაშინ, როდესაც კონფლიქტის სუსტ მხარეს შეუძლია არსებული ვითარების შეცვლა, ხოლო დომინანტურ მხარეს არ შეუძლია ამ ცვლილების შეჩერება. ვინც არსებული ვითარებით სარგებელს იღებს, რასაკვირველია შეეწინააღმდეგება ამ ვითარების შეცვლას. თავად სახელმწიფოსაც, განსაკუთრებით თუ ძალაუფლება მიტაცებულია კონკრეტული ელიტარული ჯგუფის მიერ, შესაძლოა არ სურდეს ცვლილებები, მაშინაც კი როდესაც ეს გაწერილია სამშვიდობო შეთანხმებით, ან ადამიანის უფლებათა საერთაშორისო აქტებით. სწორედ ამ სიტუაციაშია საჭირო სახელმწიფოზე საზოგადოებრივი წნეხის მიმართვა, რათა სახელმწიფომ არ იმოქმედოს პირთა ვიწრო წრის ინტერესებიდან გამომდინარე. შესაძლოა მოხერხდეს სახელმწიფოს მიმართ მოთხოვნების წაყენება და ცვლილებებისთვის სახალხო მობილიზება, თუმცა თუკი სახელმწიფო ინსტიტუციები არ აღმოჩნდებიან მზად სათანადოდ უპასუხონ გაჩენილ მოთხოვნილებებს, ეს გაზრდის მოქალაქეებშისახელმწიფოს მიმართ იმედგაცრუებას, რაც ასევე შეიძლება იქცეს კონფლიქტის მიზეზად. საჯარო სექტორის მართვის გაუმჯობესება, დეცენტრალიზაცია, უსაფრთხოების, მართლმსაჯულების და ანტიკორუფციული სისტემების რეფორმირება კონფლიქტების ტრანსფორმაციისთვის საჭირო სტრუქტურულ ცვლილებებს ხელს უწყობს, თუმცა არ არის საკმარისი. ეს რეფორმები ხშირად ყურადღებას ამახვილებენ „ტექნიკურ“ მხარეზე, ისეთი უნარების გაუმჯობესებით, როგორიცაა მაგალითად საქმისწარმოება სასამართლოებში, ფინანსური მენეჯმენტი, დანაშაულის გამოძიების ტექნიკა და გამოტოვებენ ისეთ ასპექტებს, როგორიცაა მაგალითად ინსტიტუციური კულტურა და ღირებულებები. ამ ინსტიტუციების მიერ საკუთარი თავის და სხვების აღქმა, მოსახლეობასთან კომუნიკაცია. ეს ფაქტორები მნიშვნელოვანია, როდესაც სახელმწიფო ასრულებს მნიშვნელოვან როლს გარკვეული ჯგუფის გარიყვაში, ხოლო სახელმწიფო ბიუროკრატია მკვეთრად მიკერძოებულია.

თუმცა კონფლიქტების ტრანსფორმაციის პროცესში სტრუქტურული ცვლილებების მისაღწევად პიროვნული ფაქტორების სრულად უგულვებელყოფაც გაუმართლებელია. სახელმწიფო ინსტიტუტებს შინაარსს ის ადამიანები სძენენ, რომელიც იქ არიან დასაქმებული და მუშაობის პროცესში მიღებული გადაწყვეტილებებით აყალიბებენ ამ უწყების ლეგიტიმურობას. საჯარო სტრუქტურებში დასაქმებული ბიუროკრატია როგორც წესი რთულად იღებს ცვლილებებს და მიდრეკილია არსებული ვითარების შენარჩუნებისკენ. ამიტომაც ცვლილების მისაღწევად აუცილებელია არა მხოლოდ გარე საზოგადოებრივი წნეხი, არამედ კომუნიკაცია უწყებასთან და ცვლილებების განსახორციელებლად საერთო მიზნების, საჭიროებების გამოკვეთაც. ასეთი მოქმედების ტაქტიკა ჰქონდა არჩეული მაგალითად ნეპალში მიწის უფლების დაცვის მოძრაობას, რომელიც სახელმწიფო ადმინისტრაციასთან თანამშრომლობით ცდილობდა მიეღო მათი მხარდაჭერა მონაცემთა ბაზის შექმნის, მოიჯარეების რეგისტრაციის, არა ძალადობრივი გამოსახლებების კუთხით. ასეთმა მოქმედებებმა გაამრავალფეროვნა მოძრაობის საქმიანობა და მიწის გარეშე დარჩენილია ადამიანების არაძალადობრივ წინააღმდეგობაში მობილიზებასაც ხელი შეუწყო. სამოქალაქო ჯგუფების და სახელმწიფოს თანამშრომლობამ შესაძლოა დადებითი გავლენა იქონიოს სახელმწიფო მმართველობის პრობლემურ შინაარსზე, თუმცა აქ ცხადია ჩნდება შეკითხვა რამდენად შეუძლია კონფლიქტის სუსტ მხარეს, არსებული ვითარების შესაცვლელად თანამშრომლობაზე დაიყოლიოს სახელმწიფო სტრუქტურები?

კონფლიქტის ტრანსფორმაციის პროცესში ადგილობრივ გარემოზე უარყოფითი გავლენის შემცირება, ხოლო დადებითი ზემოქმედების მაქსიმალურად გაზრდა რთულად გადასაწყვეტი ამოცანაა. პრაქტიკულად ზოგჯერ ეს ნიშნავს მოქმედებისგან თავშეკავებასაც, რომ არ გამწვავდეს არსებული დაპირისპირება. მაგალითად, სხვადასხვა ადამიანის უფლებების დამცველი ორგანიზაციების მიერ უსახლკარო ადამიანების საკითხის ადვოკატირებამ შესაძლოა ზოგჯერ გააღიზიანოს მიწის მესაკუთრეები, სახელმწიფო, პოლიტიკოსები და უსახლკარო ადამიანებისთვის ყოფა ამან უფრო დაამძიმოს. მეორე მხრივ, უმოქმედობით ხომ ვერასდროს აღმოიფხვრება არსებული სოციალური უსამართლობა?! მსგავსი დილემების გადაჭრა უკავშირდება სწორედ კონფლიქტების მგრძნობელობას. პოლიტიკური ელიტის მხრიდან ყოველთვის მოსალოდნელია წინააღმდეგობა ადამიანის უფლებების დაცვის რეალური უზრუნველყოფის მოთხოვნის დროს. ცხადია, ეს არ ნიშნავს იმას, რომ ადამიანებმა არ უნდა წამოაყენონ მოთხოვნები. კონფლიქტების მგრძნობელობა გულისხმობს, მოსალოდნელი წინააღმდეგობის შეფასებას და მასთან გასამკლავებლად წინასწარი სტრატეგიის შემუშავებას. გარდა ამისა, კონფლიქტის გამძაფრება შესაძლოა საჭიროც იყოს არსებული უსამართლობის კონტექსტში, თუმცა ესეც უნდა მოხდეს შესაძლო შედეგების და განსახორციელებელი მიზნების გათვალისწინებით. მნიშვნელოვანია, რომ კონფლიქტის ტრანსფორმაციაზე მომუშავე ადამიანს შეეძლოს კონტექსტის კარგად გააზრება და სხვადასხვა დროს სხვადასხვა ტაქტიკის - მობილიზაცია, მოლაპარაკება, დაპირისპირება - კომბინაციით მოქმედება.

ასეთი კომბინაციების შერჩევა და სხვადასხვა როლის მორგება თავისთვად წარმოადგენს სირთულეს. მათ შორის ფასილიტაციისა და ადვოკატირების როლების დაბალანსება ერთ-ერთი ურთულესად გადასაწყვეტი საკითხია. ინდივიდუალურ შემთხვევებში ეს როლები შესაძლოა თავსებადი იყოს, მაგრამ სხვა კონფლიქტის შემთხვევაში შესაძლებელია წინააღმდეგობები წარმოშვას. მაგალითად ნეპალში შეიარაღებული კონფლიქტის დროს ადამიანის უფლებების დამცველმა ორგანიზაციამ მოახერხა ამ როლების შეთავსება და ადამიანის უფლებებზე მუშაობის გამოცდილებამ და ცოდნამ, დაპირისპირებულ თემებს და სხვადასხვა მხარის მებრძოლებს შორის გაზარდა კიდეც მათი სანდოობა. ამის საპირისპიროდ, ზიმბაბვეში მარიკლენდის ეკლესიის შემთხვევაში გარკვეულწილად გამხლეჩი აღმოჩნდა ეს ფუნქციები. ისინი ერთი მხრივ, ითხოვდნენ სახელმწიფოს ანგარიშვალდებულებას, გმობდნენ ძალადობას, ეხმარებოდნენ მსხვერპლებს, ხოლო მეორე მხრივ, უწევდათ ადგილობრივ კონფლიქტებში ჩართვა და ომის ვეტერანებს, სამოქალაქო თავდაცვის ძალებს, უსაფრთხოების სამსახურებსა და ადგილობრივ თემებს შორის ფასილიტაცია. რაც უფრო მეტად ერთვებოდნენ ამ პროცესში, სხვადასხვა მხარე მით უფრო მეტად მოითხოვდა მათგან „სწორ“ პოზიციაზე დადგომას. მკვეთრად განსხვავებული მაგალითების არსებობა ადასტურებს, რომ ამ როლების დასაბალანსებლად დიდი მნიშვნელობა აქვს კონფლიქტის სპეციფიკას, ადგილობრივ კონტექსტს, კონფლიქტის მხარეებთან კავშირებს, ასევე იმას, თუ რას მოვიაზრებთ ადვოკატირებაში. იქნება ეს კონკრეტული პოზიციის მხარდაჭერის ადვოკატირება, შედეგებზე ორიენტირებული ადვოკატირება, გარკვეული ღირებულებების ადვოკატირება, თუ თავად პროცესის ადვოკატირება. ფასილიტაცია და ადვოკატირების გარდა, კონფლიქტის ტრანსფორმაციაში შესაძლოა ბევრი სხვა როლითაც მონაწილეობა. უმთავრესია, ეს როლები არ იყოს ურთიერთსაწინააღმდეგო. როდესაც ეს წინააღმდეგობა აშკარაა, მისი დაძლევის გზა შეიძლება იყოს რომელიმე როლზე უარის თქმა, ან მისი გადაცემა სხვა პირზე, ანუ შრომის გადანაწილება. ეს განაწილება შესაძლებელია მოხდეს ერთი ორგანიზაციის შიგნით, სხვადასხვა თანამშრომელზე. თუმცა თუკი ურთიერთსაწინააღმდეგო როლების აცილება შეუძლებელია, აუცილებელია მოსალოდნელი დაძაბულობის, ორაზროვნების და სხვა უარყოფითი შედეგების თავიდან ასაცილებლად მაინც მიღებულ იქნას წინასწარი ზომები.

ადამიანის უფლებებისა და კონფლიქტოლოგებს ხშირად კონფლიქტის მიზეზების შესახებ იმდენად განსხვავებულია ხსნა აქვთ, რომ ერთმანეთისთვის ადგილს აღარც ტოვებენ. თუმცა როგორც სტატიაში ნაჩვენებია, კონფლიქტის ანალიზის პროცესში ორივე მიმართულება რელევანტურია. ავტორის ჰიპოთეზას წარმოადგეს ის, რომ ადამიანის უფლებების დაცვა და კონფლიქტოლოგია რამდენადაც ავსებენ ერთმანეთს, ასევე საერთოა მათი „სუსტი წერტილებიც“. მიუხედავად იმისა, რომ ადამიანის უფლებათა დაცვის სფერო გამოკვეთს სტრუქტურულ, ძირეულ პრობლემებს, ის ცალკე აღებული, მაინც ვერ გვთავაზობს კონფლიქტის ტრანსფორმაციის შედეგიან სტრატეგიას. სტატიის მთავარი სათქმელი ისაა, რომ ძალადობრივი კონფლიქტების ტრანსფორმაციით მდგრადი მშვიდობის მშენებლობა მოითხოვს როგორც ადამიანის უფლებათა დაცვის, ასევე კონფლიქტოლოგიის სფეროების გამოყენებას. ამ ორი განზომილების ერთობლივი განხილვა აძლიერებს კონფლიქტის გამომწვევი მიზეზების, დინამიკისა და გამოვლინების ანალიზს. ადამიანის უფლებების პერსპექტივა ხაზს უსვამს კონფლიქტის ტრანსფორმაციის სოციალურ და პოლიტიკურ ხასიათს. ყურადღებას ამახვილებს სახელმწიფოს და მმართველობის სისტემების ხასიათისა და ფუნქციონირებაზე. ეს ნიშნავს, რომ კონფლიქტების გაანალიზებისას უფრო დიდი ყურადღება უნდა დაეთმოს ძალაუფლების საკითხს. ადამიანის უფლებების დაცვის ასპექტის შემოტანა კონფლიქტების ტრანსფორმაციის პროცესში ადამიანებს მიუთითებს, რომ პროცესი მიემართება არა აბსტრაქტული მშვიდობისკენ, არამედ წინასწარ განსაზღვრული დადგენილი მშვიდობიანი ცხოვრების წესისკენ. კონფლიქტის გარდაქმნის კონტექსტში ადამიანის უფლებების გათვალისწინება ხაზს უსვამს სახელმწიფოს მშენებლობისა და ინსტიტუციური რეფორმის მნიშვნელობას. კონფლიქტის ასეთი ტრანსფორმაცია ხელს უწყობს ისეთი გარემოს შექმნას, სადაც მმართველობის ინსტიტუტები ლეგიტიმურია, ძალაუფლების, რესურსების და შესაძლებლობების განაწილება სამართლიანი, არსებობს პროცედურები კონფლიქტების კონსტრუქციულად და ეფექტინად მართვისათვის და სადაც სახელმწიფოს და მოქალაქეებს შორის და თავად მოქალაქეებს შორისაც ურთიერთობა დამყარებულია ადამიანის ღირსების პატივისცემაზე.

მიმოხილვა მომზადდა ჰაინრიჰ ბიოლის ფონდის თბილისის ოფისის მიერ მხარდაჭერილი პროექტის ფარგლებში „სამშვიდობო პოლიტიკის პოზიტიური ტრანსფორმაცია კვლევისა და ადვოკატირების გზით“. მიმოხილვაში გამოთქმული მოსაზრებები ეკუთვნის მხოლოდ ავტორს და, შესაძლოა, არ გამოხატავდეს ჰაინრიჰ ბიოლის ფონდის თბილისის ოფისის შეხედულებებს.