საერთო ცხელი ხაზი +995 577 07 05 63
ეთნიკური უმცირესობები /
თარგმანი
ერის გადააზრება: ეთნიკური ფრაგმენტაციიდან სამოქალაქო ინტეგრაციამდე?
როდესაც საქართველო საბჭოთა კავშირს გამოეყო, დამყოფმა ნაციონალისტურმა დოქტრინებმა უმცირესობები ტიტულურ ერს დაუპირისპირა და საფუძველი ჩაუყარა სახელმწიფოს დამანგრეველ ეთნიკურ კონფლიქტებს. ზვიად გამსახურდიას შოვინისტური მმართველობით მიღწეულმა პიროსის დამოუკიდებლობამ ტოქსიკური მემკვიდრეობა დაუტოვა მის მემკვიდრეებს, ედუარდ შევარდნაძიდან მიხეილ სააკაშვილამდე და შემდგომ. ეს თავი ასახავს მათ მცდელობებს, უფრო ინკლუზიურად ხელახლა განესაზღვრათ ქართველობა და უმცირესობების რეაქციებს ამ — ზოგჯერ გულგრილ და ხშირად საკამათო — პროცესზე.[1] გადაიქცა თუ არა საქართველოს სახელმწიფო დევიზი, ძალა ერთობაშია, სურვილიდან რეალობად?
ეროვნული გამოღვიძება გვიან-საბჭოთა საქართველოში
საბჭოთა გამოცდილებამ სიღრმისეული როლი ითამაშა ქართული ნაციონალიზმის ჩამოყალიბებაში, მისთვის უზრუნველყო ინსტიტუციური ელემენტები — ინდივიდუალური ეროვნების ნიშნები, განსაზღვრული სამშობლო და ტიტულური პრივილეგიები და პირველყოფილი ეთნოგენეზისის ღრმა რწმენა — რამაც ქართველი ერი შეაკავშირა. მე-19 საუკუნეში ილია ჭავჭავაძისა და მისი თანამედროვეების ენაზე ორიენტირებულ ნაციონალიზმთან შედარებით, საბჭოთა ეროვნების პოლიტიკა „ქართველობის ეთნიკურ ერად მოაზრებამდე“[2] მივიდა. სტალინის პერიოდში პასპორტებში შეტანილი მემკვიდრეობითი ეროვნების გრაფის გამო უმცირესობები ადვილად გამოცალკევდნენ ქართველებისგან. გარდა ამისა, ინტელიგენციამ დიდი ძალისხმევა ჩადო ეთნოცენტრული მითების კულტივირებაში. საბჭოთა კავშირში პოლიტიკური პრივილეგიები, როგორიცაა ავტონომიური ინსტიტუტები, შეიძლება მიენიჭებინათ მხოლოდ იმ ერებისთვის, რომლებიც თავიანთი სამშობლოს „ძირძველი“ მკვიდრები იყვნენ ან „განვითარებულები“, რაც გამოიხატებოდა გამორჩეული ენის ფლობით და მისი უწყვეტი გამოყენების ისტორიით.[3] თავიანთი ავტონომიური პრივილეგიების დასაცავად ან გასაძლიერებლად, სხვადასხვა ქვეყნის ოფიციალური პირები ადგილობრივ აკადემიკოსებს ახალისებდნენ დაემტკიცებინათ ტიტულური ერების ძირძველი აბორიგენობა და ლინგვისტური სიდიადე.[4] აქედან გამომდინარე, საქართველოს ინტელიგენციას, ისევე როგორც სხვა ეროვნულ სამშობლოში მცხოვრებ ინტელიგენციებს, მთელი საბჭოთა პერიოდის განმავლობაში დავალებული ჰქონდა მკაფიოდ ეთნოცენტრული კვლევითი „მიგნებების“ წარმოება.
ამ დოქტრინებით გაჟღენთილმა ინტელექტუალებმა ხელი შეუწყვეს დამოუკიდებლობის მოძრაობებს, რომლებიც სამხრეთ კავკასიაში 1980-იანი წლების ბოლოს გაჩნდა.[5] საქართველოში ეროვნული გამოღვიძების მთავარ ლიდერებად ფილოლოგი ზვიად გამსახურდია, პოეტი მერაბ კოსტავა და ისტორიკოსი გიორგი ჭანტურია გამოჩნდნენ. გამსახურდია და კოსტავა 1950-იანი წლებიდან იყვნენ ჩართულები დისიდენტურ აქტივობებში, მაგრამ კგბ-ს მიერ მათ წინააღმდეგ გატარებული ზომების შემდეგ დისიდენტებმა თავიანთი აქტივობა უფრო უვნებელ კულტურულ საკითხებზე გაამახვილეს. თუმცა, კოსტავა და გამსახურდია 1977 წელს, უფლებადამცველი ჯგუფის დაარსებიდან სამი წლის შემდეგ დააკავეს.[6] კოსტავა ციმბირის ციხეში გაუშვეს, ხოლო გამსახურდიამ საჯაროდ დაგმო თავისი საქმიანობა და შიდა გადასახლების ხანმოკლე პერიოდის შემდეგ იგი შეიწყალეს. დისიდენტური მოძრაობა გორბაჩოვის გლასნოსტის პოლიტიკამდე მიძინებული იყო.[7] 1987 წელს, საქართველოს მართლმადიდებელი ეკლესიის მიერ ილია ჭავჭავაძის წმინდანად შერაცხვის შემდეგ, ახლად გათავისუფლებულმა კოსტავამ „ილია ჭავჭავაძის საზოგადოების“ დაარსებაში მიიღო მონაწილეობა.[8] ვინაიდან გამსახურდიას შელახული რეპუტაციის გამო ჯგუფში შესვლა აუკრძალეს, კოსტავამ და ჭანტურიამ მასთან ერთად ცალკე ფრაქცია დააარსეს, რომელიც ცნობილი იყო როგორც „წმინდა ილია მართლის საზოგადოება“.[9] თუმცა ეს მოძრაობა მალევე გაიყო. ჭანტურია თავის „ეროვნულ-დემოკრატიულ პარტიაში” ჩაერთო, ხოლო კიდევ ერთმა ოპოზიციურმა მოღვაწემ, ირაკლი წერეთელმა, „ეროვნული დამოუკიდებლობის პარტია“ დააარსა.[10] იმავდროულად, საქართველოს კომუნისტური პარტია აკაკი ბაქრაძის ზომიერად ნაციონალისტური „რუსთაველის საზოგადოების“ მხარდაჭერით მთელი რიგი დისიდენტური მოძრაობების ჩამოშორებას შეეცადა.[11]
ყველა ეს ორგანიზაცია რესპუბლიკის ქართულ “კუთვნილებაზე“ მიუთითებდა. 1987 წლის ბოლოს მიღებულ ილია ჭავჭავაძის საზოგადოების პროგრამაში ნათქვამია: „საქართველო უნდა დარჩეს ქართველთა ქვეყანად“. ამის შემდეგ ის აფრთხილებს არაქართველთა რაოდენობის სახიფათო ზრდაზე და მოუწოდებს გარკვეული ზომების მიღებისკენ, რამაც უნდა გააძლიეროს ქართული ენის როლი და ქართული ლიტერატურისა და ისტორიის სწავლება.[12] ეროვნულ-დემოკრატიული პარტია უფრო შორს წავიდა, შემოიღო სლოგანი „საქართველო ქართველებისთვის“ და ეჭვქვეშ დააყენა ავტონომიური ტერიტორიების არსებობა საქართველოში, როგორც „ისტორიული ტერიტორიების, რომლებიც ოდითგანვე საქართველოს ეკუთვნოდა“.[13] როგორც ეროვნულ-დემოკრატიული პარტია, ასევე წმინდა ილია მართლის საზოგადოება დამოუკიდებლობისკენ მოუწოდებდნენ და საქართველოს მართლმადიდებელი ეკლესიის გაძლიერებას ცდილობდნენ.[14] ამ მიზნით მათ ჭავჭავაძის სახელი ქართულ ნაციონალიზმსა და მართლმადიდებლურ ქრისტიანობას შორის კავშირის გასამყარებლად გამოიყენეს, მიუხედავად იმისა, რომ ჭავჭავაძეს ბევრად უფრო სეკულარული მსოფლმხედველობა ჰქონდა.[15]
ამ რადიკალების მოთხოვნები თავიდანვე „ბევრად წინ იყო, ვიდრე ქუჩაში მობილიზებულ ხალხის“.[16] მაგრამ 1988 წლის მიწურულს 100 000-ზე მეტი ადამიანი გამოვიდა პროტესტის ნიშნად საბჭოთა კონსტიტუციაში შემოთავაზებულ ცვლილებებთან დაკავშირებით, რითაც უნდა შეზღუდულიყო საქართველოს გამოყოფის უფლება და ცენტრს უფლება უნდა მისცემოდა გაეუქმებინა ნებისმიერი რესპუბლიკური კანონი, რომელიც ეწინააღმდეგებოდა საკავშირო კანონებს.[17] ხელისუფლებამ დისიდენტების დაშოშმინებით სცადა პასუხის გაცემა. 1989 წლის აგვისტოში ქართული ენის სახელმწიფო პროგრამის პროექტი მომზადდა და მიღებულ იქნა.[18] თუმცა საქართველოს კომუნისტურმა პარტიამ კონტროლი არ დაკარგა და 1989 წლის მარტის სსრკ-ს სახალხო დეპუტატთა კონგრესის არჩევნებში აშკარა გამარჯვება მოიპოვა.[19] მაგრამ აპრილში მომიტინგეები დამოუკიდებლობის მოთხოვნით შეიკრიბნენ და ამჯერად ხელისუფლებამ სადამსჯელო პასუხი გასცა. საბჭოთა ჯარებმა დაარბიეს მიტინგები მომწამლავი გაზისა და ნიჩბების გამოყენებით, რასაც 19 მშვიდობიანი მოქალაქის სიცოცხლე შეეწირა.[20] კოსტავა და გამსახურდია დააკავეს და დააპატიმრეს.
9 აპრილის ტრაგედია იყო კრიტიკული მომენტი საქართველოს დამოუკიდებლობისკენ მიმავალ გზაზე, რომელმაც შეუქცევად დააზიანა საბჭოთა ქართველი ჩინოვნიკების რეპუტაცია. ისინი ნდობის აღდგენას დამშვიდებით ცდილობდნენ: შეცვალეს საქართველოს კომუნისტური პარტიის ლიდერი; გაათავისუფლეს გამსახურდია და კოსტავა; და ძალაში შევიდა ქართული ენის სახელმწიფო პროგრამა. 1989 წლის შემოდგომისთვის ქართველმა კომუნისტებმა მოითხოვეს „ეროვნული სუვერენიტეტი, საქართველოს მოქალაქეობა, საქართველოს კანონის უზენაესობა საკავშირო სამართალზე და მუშაობდნენ უმცირესობების რაიონებში ქართველების ჩასახლებისა და ადგილმდებარეობების სახელების გაქართულებისთვის“.[21] მაგრამ 9 აპრილის ტრაგედიამ ძირი გამოუთხარა ძველი კომუნისტური ნომენკლატურის ავტორიტეტს. საბჭოთა მმართველობა რუსეთის ბატონობასთან გაიგივდა, ქართველები დისიდენტების უკან დადგნენ, ხოლო მიზანი უკვე დამოუკიდებლობა იყო.[22] მიუხედავად ამისა, თავად დისიდენტები „კვლავ ღრმად იყვნენ დაყოფილები არსებული წესრიგისადმი [მათი] დამოკიდებულებების გამო“.[23] რადიკალებმა ყველა არსებული პოლიტიკური სტრუქტურა ოკუპაციის სიმბოლოდ აღიქვეს, უარყვეს ოფიციალური არჩევნები და მოითხოვეს ალტერნატიული პარლამენტის, ეროვნული კონგრესის შექმნა. ზომიერები 1921 წელს საბჭოთა კავშირის მიერ საქართველოს დაპყრობას ასევე უკანონოდ მიიჩნევდნენ, მაგრამ მიუხედავად ამისა, მხარს უჭერდნენ მონაწილეობას საქართველოს უმაღლესი საბჭოს ოფიციალურ არჩევნებში, რომელიც 1990 წლის ოქტომბერში იყო დაგეგმილი.[24]
გამსახურდიამ მანევრირებაში რადიკალებსაც და ზომიერებსაც აჯობა. 1990 წლის მაისში მან დატოვა რადიკალები და საქართველოს უმაღლესი საბჭოს მომავალ არჩევნებში მონაწილეობის მისაღებად ჩამოაყალიბა კოალიცია „მრგვალი მაგიდა“. თუმცა, რკინიგზის ბლოკადისა და გაფიცვის გზით მან ჯერ მოქმედ უზენაეს საბჭოს აიძულა მიეღო საარჩევნო კოდექსი, რომელიც კრძალავდა რეგიონულ პარტიებს, რითაც საქართველოს საზღვრისპირა ტერიტორიებზე მცხოვრებ უმცირესობებს პოლიტიკური უფლებები ჩამოართვა [disenfranchising].[25] ასეთი ეთნიკური პოპულიზმის მიმზიდველობის გამო, მრგვალმა მაგიდამ ხმების 54% მიიღო და კომუნისტების და ზომიერი დისიდენტების მარგინალიზება მოახდინა. მიუხედავად იმისა, რომ ეროვნული კონგრესი მაინც დაუპირისპირდა გამსახურდიას მმართველობას,[26] მან განაგრძო საქართველოს საბჭოთა ორბიტიდან გამოყვანა. საქართველოს სსრ-ს „საქართველოს რესპუბლიკა“[27] დაერქვა და 1991 წლის მარტში ჩატარდა რეფერენდუმი დამოუკიდებლობის შესახებ, რომელშიც 99,6% მხარი დაუჭირა დამოუკიდებლობას.[28] საქართველო სსრკ-ს 1991 წლის 9 აპრილს გამოეყო და მომდევნო თვეში გამსახურდია ხმების აბსოლუტური 86,5%-ით აირჩიეს პრეზიდენტად.[29]
მასალა მომზადდა პროექტის „საქართველოში თანასწორობის, სოლიდარობის და სოციალური მშვიდობის მხარდაჭერა“ ფარგლებში, რომელსაც საქართველოში შვეიცარიის საელჩოს მხარდაჭერით, სოციალური სამართლიანობის ცენტრი ახორციელებს.
მის შინაარსზე პასუხისმგებელია სოციალური სამართლიანობის ცენტრი და და შესაძლოა ის არ გამოხატავდეს შვეიცარიის საელჩოს პოზიციას.
სქოლიო და ბიბლიოგრაფია
[1] The chapter draws heavily on Berglund, Christofer (2016) Borders and Belong- ing: Georgia’s Armenian and Azerbaijani Ethno-Regions under Saakashvili’s ’Civic’ Nationalism”. PhD dissertation. Uppsala: Uppsala University.
[2] Amirejibi-Mullen, Rusudan (2011:265): Language Policy and National Identity in Georgia. PhD diss. London: Queen Mary University of London.
[3] Laurence Broers (2004:113f): Containing the Nation, Building the State: Coping with Nationalism, Minorities and Conflict in Post-Soviet Georgia. PhD diss. Lon- don: University of London.
[4] Rouvinski, Vladimir (2007: 58-76): “The Policy of Ethnic Enclosure: A Study of the Role of Language in Ethnic Rivalries in the Caucasus”, IPSHU English Research Report Series No21. Hiroshima: Hiroshima University.
[5] Cheterian, Vicken (2008a: 40-42): War and Peace in the Caucasus: Russia’s Troubled Frontier. New York: Colombia University Press.
[6] Suny, Ronald Grigor (1994: 309): The Making of the Georgian Nation. Indianapolis: Indiana University Press.
[7] Kaufman, Stuart J. (2001: 100): Modern Hatreds: The Symbolic Politics of Ethnic War. Ithaca: Cornell University Press; Broers 2004: 146.
[8] Hewitt, George B. (2013: 52-55): Discordant Neighbours: A Reassessment of the Georgian-Abkhazian and Georgian-South Ossetian Conflicts. Leiden: Brill.
[9] Beissinger, Mark R. (2002: 179): Nationalist Mobilization and the Collapse of the Soviet State. Cambridge: Cambridge University Press.
[10] Wheatley, Jonathan (2005a: 42): Georgia from National Awakening to Rose Revolution: Delayed Transition in the Former Soviet Union. Aldershot: Ashgate.
[11] Amirejibi-Mullen, 2011: 261.
[12] Hewitt, 2013: 53.
[13] Hewitt, 2013: 54.
[14] მაგალითად, პირველი ჯგუფი მხარს უჭერდა ორპალატიან პარლამენტს, არჩეული ქვედა პალატით და საქართველოს მართლმადიდებელი ეკლესიის წმიდა სინოდით დაკომპლექტებული ზედა პალატით; Cornell, Svante E. (2002: 150): Autonomy and Conflict: Ethnoterritoriality and Separatism in the South Caucasus – Cases in Georgia. PhD diss. Uppsala: Uppsala University.
[15] დისიდენტები, მაგალითად, წარმოადგენდნენ ჭავჭავაძის დევიზს, როგორც „ენა, სარწმუნოება, მამული“ - განსხვავებით თავდაპირველი „მამული, ენა, სარწმუნოებისა“. (Suny 1994: 320); Nodia, Ghia (2009: 93): “Components of the Georgian National Idea: an Outline” in Identity Studies 1: 84-101; Andronikashvili, Zaal & Giorgi Maisuradze (2010: 14): “Secularization and Its Vicissitudes in Georgia” in Identity Studies 2: 5-17.
[16] Broers 2004: 147.
[17] Wheatley 2005a: 42.
[18] Smith, Graham, Vivien Law, Andrew Wilson, Annette Bohr, Edward Allworth (1998: 172): Nation-Building in the Post-Soviet Borderlands: The Politics of Na- tional Identities. Cambridge: Cambridge University Press.
[19] Cornell, Svante E. (2001: 148): Small Nations and Great Powers: A Study of Ethnopolitical Conflict in the Caucasus. London: Routledge.
[20] Kaufman 2001: 101f.
[21] Cornell 2001: 149-150.
[22] Beissinger 2002: 185.
[23] Suny 1994: 320.
[24] Nodia, Ghia (1996): “Political Turmoil in Georgia and the Ethnic Policies of Zviad Gamsakhurdia” in Bruno Coppieters (ed.) Contested Borders in the Caucasus. Brussels: Vrije Universiteit Brussels Press.
[25] Toft, Monica D. (2001: 133): “Multinationality, Regional Institutions, State-Building, and the Failed Transition in Georgia” in Regional & Federal Studies 11 (3): 123-142.
[26] ეს კონფლიქტი სამოქალაქო ომის თესლს იქიდან მოყოლებული შეიცავდა, რაც დაპირისპირებაში სამხედროები ჩაერთნენ. ეროვნულ კონგრესს მხარი დაუჭირა “მხედრიონის" ბანდამ, ჯაბა იოსელიანის ხელმძღვანელობით. თავის მხრივ, მრგვალ მაგიდას მხარი დაუჭირა მილიციამ სახელწოდებით "თეთრი გიორგის საზოგადოება", რომელსაც ხელმძღვანელობდა თენგიზ კიტოვანი - გამსახურდიას ახლო მეგობარი. (Broers 2004: 163).
[27] Cornell 2002: 157.
[28] Broers 2004: 149.
[29] Suny 1994: 326.
