ფოტო: დმანისის მუნიციპალიტეტის Facebook გვერდი
ერთ-ერთ აზერბაიჯანულენოვან ოჯახში ჩემი რესპონდენტი წლევანდელი დმანისობის ეპიზოდზე მიყვება: "დმანისობაზე საპიკნიკე ადგილებში თავიანთი სურვილით მოსულები იყვნენ პატარა, სამკაციანი მუსიკალური ჯგუფები დუდუკითა და დოლით. ჯერ კონცერტი არ იყო დაწყებული, როცა ვიღაცამ ერთ-ერთ ასეთ ჯგუფს აზერბაიჯანული ეთნიკური მუსიკა შეუკვეთა. ეთნიკური მუსიკის ხმა რომ გაიგონეს, სცენის გარშემო შეკრებილებმა ჩვენკენ გადმოინაცვლეს და ცეკვა დაიწყეს. უცნობებიც, ნაცნობებიც, უფროსებიც, ახალგაზრდებიც ყველა ერთად ცეკვავდა. ზუსტად ეს იყო ჩემთვის ერთობა: გულით, სულით და ზარზეიმით რომ აღნიშნავდნენ დღესასწაულს". თუმცა მეუბნება რესპონდენტის ნათესავი აზერბაიჯანელი ქალი: "მალევე ერთი ქართველი ქალი მოგვივარდა, მაისურზე "დმანისი" თუ "დმანისობა" ეწერა, ალბათ, ორგანიზატორი იქნებოდა. გვითხრა, ასე არ შეიძლებაო. რაიონის გამგეობა არ გვაძლევს მაგის უფლებას და არაფერი დაუკრათო. არადა, ხალხი ქეიფობდა ოჯახებთან ერთად და ბევრს უნდოდა ეთნიკური აზერბაიჯანული მუსიკის შეკვეთა. ჩვენ ვუხსნიდით ამ ქალს, რომ ეს ჩვენი კულტურაა, ჩვენებური მუსიკა. ბოლოს [ეს ქალი] გაბრაზებული გაბრუნდა. ამის მერე აღარ მობრუნებულა და აღარ შევუწუხებივართ".
ეს ეპიზოდი იმ იმედგაცრუების ერთ-ერთი მაგალითია, რომელიც დმანისობაზე მისულ ადგილობრივ აზერბაიჯანელ თემს დახვდა. საკუთარი კულტურის აღნიშვნისა და წარმოჩენის მაგივრად, ამ დღესასწაულზე, მათივე თქმით, ადგილობრივი ხელისუფლება ირიბად ეუბნებოდა, რომ მათი კულტურა საქართველოს კულტურაში არ მოიაზრება. თემის რამდენიმე აქტივისტი დმანისობას დიდი ხანია აპროტესტებს და ამბობს, რომ ეს დღესასწაული შექმნის დროიდან პრობლემურია. თემის სხვა წევრების თქმით, ეს დღე აზერბაიჯანული კულტურის გარიყვის, საქართველოში საქართველოს აზერბაიჯანელების მეორეხარისხოვნობის და ქართული კულტურის დომინაციის ჩვენების დღედ იქცა და ეს მათი თქმით, ყველაზე მძაფრად წელს იგრძნობოდა.
დმანისობის აღნიშვნა 2016 წელს დაიწყო და მას შემდეგ ყოველწლიურად 26 ივლისს აღინიშნება პანტიანის ტბის ტერიტორიაზე. თუმცა ეს ზეიმი იმართება იმავე დღეს და იმავე ადგილას, სადაც 2009 წლიდან ელათის ბაირამი, მომთაბარეობისადმი მიძღვნილი დღესასწაული, იგივე მწყემსის დღე, იმართებოდა. ელათის ბაირამი, ჩემი რესპონდენტების თქმით, "უმცირესობების დღესასწაული" იყო, სადაც აზერბაიჯანელებს საკუთარი კულტურის წარმოჩენა შეეძლოთ. მიუხედავად იმისა, რომ ეს დღესასწაული მხოლოდ ბოლო წლებში აღინიშნებოდა და თავიდან ვიწრო ჯგუფების მიერ, მას როგორც ჩანს, ადგილობრივებისთვის საკუთარი ავთენტური კულტურის შინაარსი და მნიშვნელობა გააჩნდა. სწორედ ამიტომ, თემის წევრები მიიჩნევენ, რომ ელათის მაგივრად დმანისობის აღნიშვნით ეთნიკური უმცირესობებისთვის ყველაზე მნიშვნელოვანი დაიკარგა: "ფაქტობრივად, უბრალოდ ჩვენს დღესასწაულს გადაარქვეს სახელი და უპირატესობა მიანიჭეს ქართულ კულტურას ... ადრე ელათის ბაირამზე საქართველოში არსებული სხვადასხვა კულტურა იყო წარმოდგენილი, რომელიც ეკუთვნის სრულიად საქართველოს და არა კონკრეტულად ქართულ ეთნოსს, ახლა კი მხოლოდ ეთნიკურად ქართული კულტურაა", - ამბობს ერთ-ერთი აქტივისტი. "რატომ შეცვალეს სახელი და რატომ დაარქვეს დმანისობა, ეს ჩემთვისაც გაურკვეველია..." მეუბნება ასევე ეთნიკურად აზერბაიჯანელი რესპონდენტი, რომელიც ყოველ 26 ივლისს თბილისიდან დმანისში ჩადის და დმანისობის მაგივრად ელათის ბაირამს აღნიშნავს. ერთ-ერთი აქტივისტის აზრით, ელათის ბაირამი ხელისუფლებისთვის პრობლემა იყო უმცირესობების ერთად გაერთიანების გამო: "ეშინიათ, რომ უმცირესობები სადმე რამენაირად გაერთიანდნენ ... და რისი ეშინიათ? ყველას გვაქვს უფლება, ჩვენი კულტურული მემკვიდრეობა დავიცვათ და წარმოვაჩინოთ".
ფოტო: დმანისის მუნიციპალიტეტის Facebook გვერდი
სტატიაზე მუშაობის დროს მე შევეცადე ინტერვიუ ამეღო დმანისის ადგილობრივი თვითმმართველობის წარმომადგენლებისგან და ელათის დღესასწაულის დაწესების და შემდგომში მისი გაუქმების გადაწყვეტილებების დასაბუთება და დმანისობის ზეიმის იდეის შესახებ დამატებითი ახსნა-განმარტება მიმეღო. თუმცა, არაერთი მიმართვის, კომუნიკაციისა და ლოდინის მიუხედავად, დმანისის მერიამ საჯარო ინფორმაცია და განმარტებები არ გამიზიარა. ელათის დღესასწაულის აღნიშვნის ისტორიასთან დაკავშირებით ადგილობრივებში ერთგვაროვანი ცოდნა და დამოკიდებულება არ არსებობს. თუმცა, დღესასწაულების და კულტურული ღონისძიებების იმ ფორმით აღნიშვნა, რომელიც ადგილობრივ თემთან დემოკრატიულ კონსულტაციებს არ ეფუძნება და მისი დანიშვნა და გაუქმება თვითმმართველობის თვითნებური გადაწყვეტილებებით ხდება, გაუცხოების მიზეზი შეიძლება გახდეს. კულტურის პოლიტიკის სფეროში სახელმწიფოს განსაკუთრებული სიფრთხილე და დელეკატურობა მოეთხოვება, რომ მისმა ინტერვენციამ ადგილობრივებში მათი კულტურული თვითმყოფადობის და იდენტობის წაშლისა და გარიყულობის შიში არ გააჩინოს. გარიყულობის ემოცია მით უფრო იზრდება მაშინ, როდესაც ახალი დღესასწაულის შინაარსი ინკლუზიური შინაარსის არ არის და სრულად გარიყავს უმცირესობების კულტურას, ტრადიციებს. უმცირესობების რეგიონებში სახელმწიფოს მიერ დღესასწაულების და კულტურული ღონისძიებების გამოგონება და ხელოვნურად დაწესება ეთნიკური დომინაციის მცდელობად შეიძლებოდა იყოს აღქმული და ის უმცირესობების ჯგუფებში სოციალურ ნდობას, შეჭიდულობასა და სახელმწიფოსთან თვითიდენტიფიკაციას ასუსტებს.
დღესასწაულის ვიდეო ჩანაწერი აჩვენებს, სცენიდან რა ხშირად ისმოდა, რომ დმანისობა ერთობის დღეა, თუმცა, აზერბაიჯანული მოსახლეობისთვის თქმით, ეს დღესასწაული საპირისპირო გზავნილების მატარებელია: "უბრალოდ, სამართლებრივად არ შეუძლიათ სხვანაირად თქვან. სიტყვა ერთია, მოქმედება - სხვა. ხომ იძახიან, რომ უმცირესობების და ეთნიკური ქართველების ერთიანობის დღე არისო, მაშინ რატომ არ არის სცენაზე არც ერთი გამოსვლა აზერბაიჯანულად? არც ერთი ლექსი აზერბაიჯანულად არ თქმულა", - აცხადებს ადგილობრივი აზერბაიჯანელი. ადგილობრივების თქმით, კონცერტზე ისმოდა ქართული ეთნიკური მუსიკა და ცეკვა, ასევე ქართული და ინგლისურენოვანი სიმღერები, თუმცა აზერბაიჯანული კულტურა არ იყო წარმოდგენილი: "გვეგონა, ჩვენეული აშუღები [სახალხო მგოსნები და მომღერლები. ავტ] იქნებოდნენ, მაგრამ აღმოჩნდა, რომ ოფიციალურად არც ერთი აშუღი არ არის დაპატიჟებული. ადგილიც კი არ გამოუყვეს გამოსვლისთვის ... მერე შევამჩნიე, რომ კონცერტის არცერთი მონაწილე აზერბაიჯანელი არ არის. ერთადერთი გოგო გამოვიდა აზერბაიჯანული გვარით და მანაც ქართულად იმღერა", - ამბობს ერთ-ერთი აქტივისტი.
ადგილობრივები ამბობენ, რომ ოფიციალური კონცერტის გარდა დმანისობაზე მისულ მოსახლეობას აზერბაიჯანული კულტურა არც სხვა ფორმით დახვდა. მუნიციპალიტეტის მიერ გამოქვეყნებულ აღწერებში ჩანდა, რომ უმცირესობების კულტურა ეთნიკური კერძებით მაინც იქნებოდა წარმოდგენილი, თუმცა საქართველოს აზერბაიჯანელები ერთადერთ ეთნიკურ კერძს იხსენებენ და მათი თქმით, ეს საკმარისი არ იყო იმ რეგიონის კულტურის წარმოსაჩენად, რომელიც, ძირითადად, საქართველოს აზერბაიჯანელებითაა დასახლებული. ერთ-ერთი დამსწრე დმანისობის დღესასწაულზე აზერბაიჯანული კულტურის წარმოჩენის მნიშვნელობაზე მესაუბრა: "თუ ტოლერანტობის და მეგობრობის დღეა, რატომ არ იყო საქართველოს მუსლიმურ კულტურულ მემკვიდრეობაზე სტენდი? გამოფენაზე რამე აზერბაიჯანული ან თურქული ხომ უნდა ყოფილიყო? მაგალითად, ბორჩალოს სკოლის ხალიჩები, რომლებიც სრულიად უნიკალური ორნამენტებითაა გაწყობილი და ადგილობრივი, აქაური, საქართველოს ფენომენია. ესეც საქართველოს მემკვიდრეობის ნაწილია, რადგან უმცირესობებიც წარმოადგენენ საქართველოს! ეს არის აქაური აზერბაიჯანულენოვანი მოსახლეობის კულტურული მემკვიდრეობა". ქართველი აზერბაიჯანელების თქმით, "ტოლერანტობის დღეს" სრულიად გამქრალი იყო მთავარი - უმცირესობების კულტურა და შესაბამისად, საქართველოში წარმოდგენილი მრავალფეროვნება.
ფოტო: დმანისის მუნიციპალიტეტის Facebook გვერდი
მეტიც, კონცერტის გახსნისას ნათქვამი ლექსი იქ მყოფი აქტივისტებისთვის პროტესტის საბაბი გახდა: "ცერემონია დაიწყო ლექსით "მე ქართველი ვარ", ძალიან ემოციური და პატრიოტული გამოსვლა იყო. ომში წასვლამდე ნათქვამ მოწოდებას ჰგავდა. ამ ლექსის მერე გამოაცხადეს ცერემონია გახსნილად". იქ მყოფი აქტივისტებისთვის ეს ლექსი იმის მანიშნებელი იყო, რომ ეს დღესასწაული მხოლოდ ეთნიკურად ქართველებს ეკუთვნოდათ. "[..] როგორ შეიძლება, რომ თან ერთიანობის ამბიცია გაქვს და თან პირველივე სიტყვიდან ამახვილებ ყურადღებას ეთნიკურობაზე და უპირატესობას ანიჭებ ქართულ ეთნიკურ წარმომავლობას. რა თქმა უნდა, ეს საქართველოა და ქართველები ამ ქვეყნის უმრავლესობას წარმოადგენენ, ეს არავისთვისაა გასაკვირი, მაგრამ შენ თუ იძახი, რომ ეს დღე ერთიანობის სიმბოლოა, მაშინ რამენაირად უნდა იყოს ეს ნაჩვენები. იქ კიდევ საერთოდ არ იყო მრავალფეროვნება", - აცხადებს ერთ-ერთი აქტივისტი.
ადგილობრივები ფიქრობენ, რომ დმანისობის დღესასწაული სპეციალური გზავნილია საქართველოს აზერბაიჯანელებისთვის, რომ მათი კულტურის ადგილი საქართველოში არ არის: "არ მჯერა, რომ იმ საკრებულოს ან თვითმმართველობის წევრებმა, სადაც მოსახლეობის უმრავლესობა აზერბაიჯანულენოვანია, არ იცოდნენ ადგილობრივი მოსახლეობის კულტურის შესახებ. უფრო მგონია, ეს ყველაფერი სპეციალურად კეთდება და არა უცოდინრობით. და თუ მართლა ჩვენს კულტურაზე არაფერი იციან, ასეთი ადამიანები თანამდებობაზე არ უნდა იყვნენ". მათი აზრით, დმანისობის ჩატარება ელათის დღესასწაულის დღეს და ასეთი ფორმით იმ მიზანს უნდა ემსახურებოდეს, რომ უგულებელყოს უმცირესობის კულტურა და ხაზი გაუსვას ეთნიკური უმრავლესობის დომინანტურ პოზიციას სწორედ მსგავსი სიმბოლური აქტებით. აშკარაა ის ფაქტიც, რომ დნმანისობის ვიდეოებსა და სურათებში მართლმადიდებელი სასულიერო პირები მაყურებლების წინა რიგებში არიან და სცენაზეც მთავარეპისკოპოსი მეუფე ზენონი გამოდის სიტყვით, რომელიც უმცირესობებს კი ახსენებს, მაგრამ თავის სიტყვაში დმანისს ქრისტიანულ ტერიტორიად მონიშნავს. სხვა რელიგიების წარმომადგენელი პირები არც ვიდეოებში ჩანან და არც სურათებში.
ფოტო: დმანისის მუნიციპალიტეტის Facebook გვერდი
ჩემი რესპონდენტები ხშირად იმეორებდნენ, რომ საქართველო მათი ქვეყანაა და ამ ქვეყანაში მათ კულტურულ თვითგამოხატვას მათთვის მნიშვნელოვანი ადგილი უკავია: "ჩემი ვინაობა უნდა მიყვარდეს ჯერ და ჩემი თავი, ჩემი კულტურა. ადამიანს თუ თავისი კულტურა არ უყვარს, სხვასაც ვერ შეიყვარებს!", - ამბობს აზერბაიჯანული თემის წევრი, აშუღი. საქართველოს აზერბაიჯანელებისთვის კულტურული თვითგამოხატვა საქართველოს კულტურასთან დაპირისპირებული კი არ არის, არამედ მისი ნაწილია: "მე ვამაყობ ჩემი საქართველოთი. სხვაგან, როგორც მუსიკოსი, საქართველოს სახელით გამოვდივარ, საქართველოს ვასახელებ, რადგან ვარ საქართველოს მოქალაქე და შვილი", - ამბობს აშუღი.
დმანისის მუნიციპალიტეტის Facebook გვერდზე ვკითხულობთ, რომ დმანისობა არის "მეგობრობის, ტოლერანტობის დღე. ტოლერანტობა არის ერთ-ერთი მთავარი პრინციპი, თუ ჩვენ გვჭირდება საზოგადოებაში დემოკრატია და განვითარება, დმანისის მუნიციპალიტეტი არის მეგობრული მუნიციპალიტეტი და ყველას გავუწვდით მეგობრულ ხელს ვინც ისურვებს ჩვენთან მეგობრობას". იმის გარდა, რომ ადგილობრივი აზერბაიჯანელები ფიქრობენ, რომ ეს ცარიელი სიტყვებია, რომელსაც უკან ქმედითი პოლიტიკა არ უმაგრებს ზურგს, თავად ეს განცხადებაც პრობლემურია. ის თავის თავში იმას გულისხმობს, რომ მუნიციპალიტეტისთვის საქართველოს მოსახლეობიდან ზოგიერთი ჯგუფი ქართულ საზოგადოებაში იმთავითვე არ მოიაზრება და მხოლოდ მეგობრები არიან. ეს მიდგომა შეიძლება შეფასდეს ექსკლუზიად ინკლუზიის მეშვეობით, როცა საზოგადოების დომინანტი ჯგუფი ან მათი წარმომადგენლები უმცირესობებთან გაერთიანებას მოჩვენებითად ცდილობენ, თუმცა, მათი ენა და პრაქტიკა უმცირესობებს დომინანტი ჯგუფისგან მაინც გამოყოფს და მონიშნავს, როგორც დომინანტი ჯგუფისგან ფუნდამენტურად "განსხვავებულს". შედეგად, უმცირესობები ძირითადი საზოგადოების ორგანული ნაწილი კი არ ხდებიან, არამედ მათი გარიყვა, გამიჯვნა, ან გარიცხვა უფრო მეტად ხდება. ადგილობრივი უმცირესობების ნაწილი იმასაც ფიქრობს, რომ მათ მიმართ გამოჩენილ უსამართლობის შემთხვევებზე ხმის ამოღების უფლებაც არ აქვთ.
დმანისობის ზეიმს, შეგვიძლია, საქართველოში აზერბაიჯანული კულტურის ამოშლის და სხვა დღესასწაულზე გადაწერის მცდელობა ვუწოდოთ, რომელიც ქართული კულტურის დომინაციას ემსახურება. სოციალურ მეცნიერებებში ტერმინი "ამოშლა" (erasure) ნიშნავს ზოგიერთი ადამიანის ან ადამიანთა ჯგუფის გაქრობისა და უჩინრად ყოფნის მცდელობას ხშირად ამ ჯგუფის მიმართ კოლექტიური გულგრილობის მეშვეობით (Irvine and Gal 2000, 35-84). ამოშლის პრაქტიკა ემორჩილება და ამყარებს არსებულ წესრიგს და ხშირად ნარატიული ხასიათისაა. ეს პრაქტიკა ადამიანთა გარკვეულ ჯგუფს მოვლენებისა და დომინანტური ნარატივების ცენტრში სვამს, უპირატესობას აძლევს სხვებთან შედარებით, ხოლო სხვა ჯგუფებს ნაკლებ ღირებულებად მიიჩნევს - არ უსმენს მათ ნარატივებს, აჩუმებს, უგულებელყოფს ან ივიწყებს მათ. "გადაწერის" პრაქტიკა გულგრილობაზე მეტად ხშირად ძალაუფლებისთვის რაიმე სახით პრობლემური ელემენტების - ფაქტების, ამბებისა თუ მოცემულობების ცვლილების ან მათი შინაარსის სხვაგვარი ინტერპრეტაციის აქტიური პროცესი და ძალაუფლების გამყარების და დომინაციის ერთ-ერთი ეფექტური იარაღია ხოლმე. საქართველოს აზერბაიჯანელების თქმით, მათი გულისტკივილი გამოწვეული იყო კულტურული თვითგამოხატვის დღეს, ელათის ბაირამზე, ალტერნატიული დღესასწაულის "გადაწერით" და ამ ახალ დღესასწაულზე აზერბაიჯანული თემის კულტურის უგულებელყოფით, რის შედეგადაც ადგილობრივებმა თავი იგრძნეს უჩინრებად, პრობლემურებად ან მეორეხარისხოვნებად.
ფოტო: დმანისის მუნიციპალიტეტის Facebook გვერდი
დმანისის მუნიციპალიტეტის მოსახლეობის 65.5% ეთნიკური აზერბაიჯანელია (2014 წლის აღწერის ძირითადი შედეგები 2018, 328-329). ამის მიუხედავად, ეთნიკური დღესასწაულებიდან 2019 წელს პირველად დმანისის მუნიციპალიტეტის მიერ მხოლოდ ნოვრუზ ბაირამი აღინიშნა მცირე მასშტაბებით, მაგრამ აზერბაიჯანული კულტურა იქაც მწირედ იყო წარმოდგენილი. ადგილობრივების თქმით, დმანისობა და ზოგადად, ადგილობრივი ხელისუფლების კულტურის პოლიტიკა ახშობს იმ შეგრძნებას, რომ უმცირესობებიც საქართველოს სრულფასოვანი წევრები არიან და მათ უფრო სტუმრებად მონიშნავს. სოფლებში, რაიონებსა და სხვა რურალურ სივრცეებში დღესასწაულების აღნიშვნამ და ფესტივალებმა, შესაძლოა, საკმაოდ დიდი წვლილი შეიტანოს კულტურულ თვითგამოხატვაში და უმცირესობის წევრების მიერ ერთმანეთისადმი ნდობისა და სოლიდარობის გაძლიერებაში. რამდენიმე აქტივისტი მეუბნება, რომ შეიძლებოდა სწორედ ეს ყოფილიყო ხელისუფლების შეშფოთების მიზეზი, რამაც ელათის ბაირამის ხელისუფლების მიერ ორგანიზებული დმანისობის დღესასწაულით ჩანაცვლება გამოიწვია. ზოგიერთი აქტივისტის აზრით, "სახელმწიფო თავის მოქალაქეს მიიჩნევს პოტენციურ საფრთხედ" და უმცირესობების ერთმანეთისადმი სოლიდარობას შიშით უყურებს. ჩემს რესპონდენტებს კი თავიანთ სამშობლოდ საქართველო მიაჩნიათ, მისი სრულფასოვანი მოქალაქეობა სურთ და უნდათ, რომ მათი კულტურაც ისევე იყოს საქართველოს კულტურის ნაწილი, როგორც ეთნიკური ქართველების, მათი ერთმანეთისადმი სოლიდარულობა - სასურველი, ხოლო მათი კულტურული თვითგამოხატვა - ლეგიტიმური.
