ავტორი: ლოურენს ბროერსი

მთარგმნელი: კონსტანტინე ჩაჩიბაია

შესავალი

2008 წლის აგვისტოში სამხრეთ ოსეთის გამო რუსეთსა და საქართველოს შორის გამართულმა ომმა რამდენიმე განსხვავებული, მაგრამ ურთიერთმფარავი ნარატივი გამოავლინა, რაც ევრაზიაში მიმდინარე პოლიტიკური პროცესების გაგებაში დაგვეხმარება. ერთ-ერთი ნარატივი გეოპოლიტიკურია, რომლის თანახმადაც სამხრეთ კავკასია ახალი „დიდი თამაშის“ ნაწილია, რომელიც რუსეთსა და ამერიკას შორის თამაშდება და ახალ სიცოცხლეს სძენს ცივი ომის დროიდან შემორჩენილ ინსტინქტებსა და რეფლექსებს. მეორე ნარატივი დამყარებულია დაპირისპირებაზე  „დემოკრატიულ“, ფერადი რევოლუციების სამშობლო საქართველოსა და ახლად აღორძინებულ ავტორიტარულ რუსეთს შორის, რომელიც საკუთარი ენერგო რესურსების საშუალებით კუნთებს ათამაშებს. მესამე ნარატივი აღწერს კავკასიის პოლიტიკური მოდერნიზაციის განსაკუთრებულ პრობლემებს; ეს ნარატივი სხვადასხვაგვარ თანაკვეთაშია ქართულ  და ოსურ ვერსიებთან, რომლებიც კონფლიქტს თავიანთ ყოვლისმომცველ ეროვნული ისტორიის ფარგლებში ათავსებენ.

სამხრეთ ოსეთის კონფლიქტი, ისევე როგორც მასთან დაკავშირებული და მსგავსი აფხაზეთის კონფლიქტი დასავლურ მედიაში განიხილებოდა ქართველი დავითის და რუსი გოლიათის დაპირისპირება. წინამდებარე ანალიზი კი ყურადღებას ამახვილებს ამ კონფლიქტების პოსტ-კოლონიურ მხარეზე. ეს ანალიზი ეხმიანება საქართველოში დამკვიდრებულ იმ მოსაზრებას, რომ ეს ფაქტობრივად პოსტ-კოლონიური ომი იყო, რითაც რუსეთმა შური იძია დამოუკიდებელ, დემოკრატიულ და მტკიცედ ატლანტიკურ სახელმწიფოზე. გეოპოლიტიკის მაღალი მწვერვალებიდან რთულია გაარჩიო ამ კონფლიქტების ადგილობრივი ლოგიკა. ამიტომაც კონფლიქტების ასახსნელად ვცადოთ ახლოდან დაკვირვება.

კონფლიქტებმა აფხაზეთსა და სამხრეთ ოსეთში თითქმის ორი ათწლეულის განმავლობაში გაუძლო დიდ გეოპოლიტიკურ ცვლილებებს და არ არსებობს საფუძველი ვივარაუდოთ, რომ კვლავაც ვერ შეინარჩუნებს გამძლეობას მიმდინარე გეოპოლიტიკური პროცესებისადმი. ეს კონფლიქტები უკავშირდება ადგილობრივ გარემოებებს, მოლოდინებს, მისწრაფებებს, ადგილობრივ საზოგადოებებში გამჯდარ შიშებს. გეოპოლიტიკის და დემოკრატიის პოლარიზებული ჩარჩოს მიღმა, ეს სტატია არის მცდელობა დაინახოს სამხრეთ ოსეთის და აფხაზეთის კონფლიქტები 1990-იანი წლების სამხრეთ კავკასიის დეკოლონიზაციის ჭრილში.

პოსტ-კოლონიური და პოსტ-საბჭოთა კონტექსტის ნათესაობის შესახებ არა ერთი მკვლევარი წერს. საბჭოთა კომუნიზმიც და ევროპული კოლონიალიზმიც აფრიკაში მიმართული იყო მოდერნიზაციისკენ, სახელმწიფოს მიერ საზოგადოების გარდაქმნისკენ. თუმცა საბჭოთა კავშირთან დაკავშირებით მნიშვნელოვანი განსხვავებაა „იმპერიის“ სამეცნიერო და ადგილობრივ აღქმას შორის. მიუხედავად იმისა, რომ პოსტსაბჭოთა პერიოდის პირველ ათწლეულში მრავალი სტატია და წიგნი იყენებდა იმპერიალიზმის, კოლონიალიზმის კონცეპტებს საბჭოთა სახელმწიფოსა და მასში შემავალ ერებს შორის დამოკიდებულების აღსაწერად, მეცნიერებს შორის ჩამოყალიბდა კონსენსუსი იმის შესახებ, რომ თუკი საბჭოთა კავშირი იყო იმპერია, ის წარმოადგენდა იმპერიის  საკმაოდ სპეციფიკურ ქვეკატეგორიას.

საბჭოთა კავშირი იყო ერთგვარი ჰიბრიდი, რომელიც აერთიანებდა ცენტრალურ იმპერიულ მმართველობას და პერიფერიებში გაღვივებულ აგრესიულ ნაციონალიზმს. ადგილობრივი კულტურების განადგურების ნაცვლად, საბჭოთა კავშირმა გადაამუშავა ისინი, ხოლო შედეგად ჩამოყალიბებულ ეროვნულ იდენტობებს სპეციალური ფედერალური ინსტიტუტების მეშვეობით ტიტულარული სტატუსი მიანიჭა და ხელი შეუწყო მათ გავრცელებას შესაბამის ტერიტორიულ ერთეულებში.

წინამდებარე სტატია იწყება ცარისტული ეპოქის მოკლე მიმოხილვით, შემდეგ განიხილავს ოსეთის, აფხაზეთის და საქართველოს საბჭოთა კავშირში გაერთიანების ფორმებს. ასევე იმ შედეგებს, რაც ამ გაერთიანების ფორმებს შორის განსხვავებამ გამოიწვია და რა ზეგავლენა იქონია ამ მოდელებმა აფხაზურ და ოსურ კონფლიქტებზე. ბოლო ნაწილში განხილულია საქართველოს, აფხაზეთის და სამხრეთ ოსეთის პოსტ კოლონიური სუვერენიტეტის თავისებურებები.

ცარისტული პრეცედენტები

მე-18 საუკუნის ბოლოდან რუსეთის იმპერიამ დაიწყო იმ სამეფოების და სამთავროების დაპყრობა რომლებიც მანამდე წარმოადგენდნენ შუა საუკუნეებში არსებული ერთიანი ქართული სამეფოს ნაწილს. მე-18 საუკუნის ბოლოს ოსმალეთისგან და სპარსეთისგან მომავალმა საფრთხემ ქართლ-კახეთის მეფე ერეკლე II აიძულა მფარველობა ეთხოვა ერთმორწმუნე რუსეთისთვის. 1783 წელს დადებული გეორგიევსკის ტრაქტატის თანახმად, ქართლ-კახეთი რუსეთის პროტექტორატად გამოცხადდა. 1801 წელს რუსეთმა დაარღვია პირობა ადგილობრივი სამეფო დინასტიის ავტონომიის შენარჩუნების შესახებ და შეიერთა ქართლ-კახეთი, როგორც რუსეთის იმპერიის რიგითი მხარე. ქართული სამეფო და ქართული ეკლესიის ავტოკეფალია გაუქმდა შესაბამისად 1801 და 1811 წლებში. რუსეთმა მომდევნო ათწლეულებში დაიპყრო შუა საუკუნეების ქართული სამეფოს დანარჩენი ნაწილები, რომელთაგან უკანასკნელი აფხაზეთი 1864 წელს მიიერთა. 1877 წელს რუსმა მოხელეებმა 50 000-მდე აფხაზი გადაასახლეს, ხოლო ცენტრალური აფხაზეთის მოსახლეობა დეციმაციის წესით დასაჯეს.[1]

მეცხრამეტე საუკუნის პირველ ნახევარში რუსმა მისიონერებმა, ეთნოგრაფებმა, გეოგრაფებმა შექმნეს უზარმაზარი ლიტერატურა კავკასიის ხალხების და ენების კლასიფიკაციისთვის. ამ პროცესში განმსაზღვრელი ფაქტორები იყო რასა და რელიგია. რადგან რუსი ეთნოგრაფები უპირატესობას ანიჭებდნენ თანამემამულე ინდო-ევროპელებს, რასის ფაქტორი ქართველების როგორც არა ინდო-ევროპულად მიჩნეული ჯგუფის საწინააღმდეგოდ მუშაობდა. ამ გარემოებას რელიგია და ფეოდალური სისტემის არსებობა აბალანსებდა და საბოლოოდ ქართველების მიმართ არ იყენებდნენ სიტყვა иноро́дцы,[2]  დამამცირებელ ტერმინს, რომელიც მუსლიმ და სხვა არაქრისტიან ჯგუფებს შეუსაბამეს. რუსებმა აღადგინეს უძველესი ქართული კულტურული ნარატივები, საქართველოს როგორც მუსლიმებით გარშემორტყმული ქრისტიანული ფორტ-პოსტის შესახებ, რომელსაც ცივილიზაციური გავლენა ჰქონდა კავკასიის სხვა შედარებით მცირე ჯგუფებზე.

მე-19 საუკუნის მეორე ნახევარში შეიქმნა შესაძლებლობები ქართველი თავადებისთვის კავკასიის ადმინისტრაციაში სამუშაოდ. ამან გარკვეულწილად ქართული ენის და კულტურის დაკნინება გამოიწვია, რადგან რუსულ ადმინისტრაციაში დასაქმება შეუძლებელი იყო რუსული ენის ცოდნის გარეშე. ქართული ენა ოფიციალურადაც და არა ოფიციალურადაც დაკნინებული იყო რუსულთან შედარებით. რუსული ენა სკოლებში სავალდებულო იყო, ხოლო ქართული არა. უკრაინელი კოლეგების მსგავსად, ზოგიერთმა მაშინდელმა ქართველმა თავადმაც ეჭვ ქვეშ დააყენა წინაპრების ენის ცოდნის საჭიროება. ეს ორიენტაცია შერბილდა და შეიცვალა თავადთა ახალი ნაციონალისტი თაობის (თერგდალეულები) მიერ, რომლებიც რუსული ინტელექტუალური კლიმატის პროდუქტები იყვნენ, საიდანაც გაითავისეს რა ნაციონალისტური დისკურსი და კოსმოპოლიტიზმის სტიგმატიზაცია, დაიწყეს „ხალხურ“ ქართულ ენაზე წერა.

ენა ასევე იქცა ერთ-ერთ მთავარ განმსაზღვრელ კრიტერიუმად კლასიფიკაციისთვის, რასაც შესაბამისი შედეგები მოჰყვა იმ ჯგუფებისთვის, რომლებმაც ქართული თითქმის არ იცოდნენ ან მხოლოდ რიტუალურად იყენებდნენ. აფხაზურ, ოსურ თუ რომელიმე ქართველურ ენაზე მოლაპარაკე ჯგუფები ითვლებოდნენ ცალკე ეთნო-ლინგვისტურ ჯგუფებად, ხოლო ეს ტერიტორიები მოინიშნა როგორც „დაბალი“ კულტურის მატარებელი. მე-19 საუკუნის ბოლოს ცალკეული მცდელობები იყო შეექმნათ კირილიცაზე დაყრდნობით ანბანი ამ ჯგუფებისთვის. ამას ჰქონდა როგორც პროზელიტიზმის (აფხაზი და ოსი მოსახლეობის ნაწილი მუსლიმები იყვნენ), ასევე რუსიფიკაციის მიზნები. მიუხედავად იმისა, რომ ამ ახლად შექმნილი დამწერლობების გამოყენება რუსეთის იმპერიის მმართველობის ბოლო პერიოდშიც კი მინიმალური იყო, ამ ინიციატივების შედეგად ზოგიერთ მხარეში საეკლესიო ქართული ჩაანაცვლა საეკლესიო სლავურმა.

ეს ტენდენცია შეიცვალა საქართველოს დამოუკიდებლობის პერიოდში, როდესაც ქართველმა სოციალ-დემოკრატებმა გაატარეს ერი-სახელმწიფოს პოლიტიკა. ქართული ენა სავალდებულო იყო როგორც სახელმწიფო ორგანოებში საქმის წარმოებისთვის, ასევე სკოლებში. ამავე დროს, საქართველოს მთავრობამ მიიღო არა ერთი სამართლებრივი ნორმა უმცირესობებისთვის კულტურული და ტერიტორიული ავტონომიის უზრუნველსაყოფად. ტერიტორიული ავტონომიები 1921 წლის კონსტიტუციის თანახმად შეიქმნა აფხაზეთში, აჭარაში და მუსლიმებით დასახლებულ ზაქათალაში. ეს ნორმები აღუსრულებელი დარჩა საქართველოს დამოუკიდებლობის ხანმოკლე ვადის გამო.  მიუხედავად ამისა, არასრული სამი წლის განმავლობაში მაინც მოხდა რამდენიმე დაპირისპირება იმ უმცირესობებთან, რომლებიც ახლა ეროვნულ უმცირესობებად არიან მიჩნეულნი. პოსტ-საბჭოთა ვითარებასთან საინტერესო პარალელს ქმნის ის, რომ მაშინაც კონფლიქტი ნაწილობრივ გამოწვეული იყო ახლად შექმნილი საქართველოს სახალხო გვარდიის უკონტროლო მოქმედებებით.

მართალია აფხაზეთმა მიიღო ავტონომია 1921 წლის კონსტიტუციის თანახმად, მაგრამ ქართულ მმართველობას ეწინააღმდეგებოდა 1917 წელს შექმნილი აფხაზეთის ეროვნული საბჭო. 1918 წლის ბოლოს საქართველოს მთავრობამ დაშალა ეს ორგანო და დააპატიმრა მისი ხელმძღვანელობა. ამ გარემოებამ ხელსაყრელი ვითარება შეუქმნა საბჭოთა ძალებს თავი წარმოეჩინათ როგორც ქართველების ბატონობისგან აფხაზეთის განმათავისუფლებლებს. და ბოლოს 1919-1920 წლებში ძირითადად ოსებით დასახლებულ საქართველოს რეგიონებში ბოლშევიკების მიერ მხარდაჭერილი გლეხების აჯანყების ჩახშობამაც ეთნიკური ელფერი მიიღო, რადგან ამ პროცესს ახლდა საქართველოს სახალხო გვარდიის მიერ მოწყობილი რეპრესიები. ამ ეპოქის კონფლიქტებმა ნაყოფიერი ნიადაგი შეუქმნა ნაციონალისტურ  შეხედულებებს პოსტ-საბჭოთა პერიოდში,  ერთი მხარეს ქართველების მხრიდან შევიწროების, ხოლო მეორე მხარეს უმცირესობების ორგულობის შესახებ.  

საბჭოთა სახელმწიფოში გაერთიანების ფორმები

ნაციონალიზმის არა ერთი თეორეტიკოსი ხაზს უსვამს პერიფერიული ელიტებისთვის წინსვლის შეუძლებლობის მნიშვნელობას ეროვნული მოძრაობების წარმოშობაში. საბჭოთა მმართველობა დამყარებული იყო არაპირდაპირი მმართველობის დახვეწილ მოდელზე, რასაც გრემ სმიტი უწოდებდა „ფედერალურ კოლონიალიზმს“. ადგილობრივი ელიტების თავისუფალი წინსვლა მათ ეროვნულ ინსტიტუციებში იყო საბჭოთა ეროვნული პოლიტიკის ამოსავალი პირობა. ამასთან, ეს პოლიტიკა გულისხმობდა ნაციონალური ელიტების შექმნას რესპუბლიკურ დონეზე და ქვემოთ; არ არსებობდა არანაირი ფორმალური გზამკვლევი, თუ როგორ უნდა მოხვედრილიყო ეროვნებით არარუსი ელიტის წევრი საბჭოთა სახელმწიფოს ცენტრალურ მმართველობაში. მართალია იყო მცდელობები, რომ ცენტრში ეროვნული ელიტების მობილობის სტანდარტიზაცია მომხდარიყო, მაგრამ სხვადასხვა ჯგუფები მაინც არათანაბარი რაოდენობით იყვნენ წარმოდგენილი, რაც განპირობებული იყო რუსულ კულტურასთან სიახლოვის განსხვავებული ხარისხით, არათანაბარი განვითარებით და ჯერ კიდევ ცარიზმის დროიდან დამკვიდრებული სტერეოტიპებით.

დევიდ ლეიტენმა ჩამოაყალიბა საბჭოთა კავშირში ეროვნული ელიტების ცენტრთან დამოკიდებულების სამი ფორმა. პირველი ფორმის თანახმად, რომელსაც „ყველაზე სასურველი ბატონები“ უწოდა, ამ ჯგუფს მიკუთვნებული ელიტები იმპერიის ცენტრში თანასწორებად მიიღეს და მათ კარიერულ წინსვლას ნაკლები ბარიერები ხვდებოდათ. ამიტომაც ამ ელიტებს ჰქონდათ სტიმული  მეტროპოლიის კულტურასთან ასიმილაციისთვის. ამის თვალსაჩინო მაგალითია უკრაინელები. მეორე ფორმაა „კოლონიური“. ამ ტიპის ელიტებისთვის ჩაკეტილი იყო ცენტრში კარიერული წინსვლის გზა, მათ მხოლოდ ცენტრალური მმართველობის შუამავლის ფუნქცია ჰქონდათ სხვადასხვა პერიფერიებში. ამგვარი მიდგომა შეიძლება გამოწვეული ყოფილიყო ეთნიკური სტერეოტიპების, ან ამ ელიტების მცირერიცხოვნობის გამო. ამ მიდგომის მაგალითია ყაზახები, რომლებიც როგორც წესი არ მონაწილეობდნენ საკავშირო მმართველობაში, მაგრამ მნიშვნელოვანი ძალაუფლება მოიპოვეს უშუალოდ ყაზახეთში. მათთვის რუსული ენის გამოყენება მხოლოდ საშუალება იყო მართვისთვის და უფრო ფართო კულტურული ასიმილაციის საჭიროების წინაშე არ დამდგარან. ორივე ამ მოდელის შემთხვევაში 90-იან წლებში დაპირისპირება მოხდა რუსულ კულტურასთან ასიმილირებულებსა და ნეიტივისტებს შორის, რომლებიც ადგილობრივი კულტურის მხარდამჭერებად პოზიციონირებდნენ.

ლეიტენის მესამე ფორმა მოცავს ელიტები, რომლებიც დომინირებდნენ მხოლოდ თავიანთ რესპუბლიკებში, მაგრამ „კოლონიურისგან“ განსხვავებით შეინარჩუნეს კულტურული ხელშეუხებლობის უფრო მაღალი ხარისხი. ეს ელიტები ექვემდებარებოდნენ ცენტრის ადმინისტრაციულ კონტროლს, თუმცა მოქმედებდნენ როგორც ავტონომიური საზოგადოებები და მათი ტექნიკური თუ კულტურული კავშირი მეტროპოლიასთან საკმაოდ დაბალი იყო. ამ მოდელში ექცევა ბალტიური რესპუბლიკები.

ლეიტენის კვლევა არ მოიცავს არც ერთ სამხრეთ კავკასიის რესპუბლიკას, თუმცა ის ფასდაუდებელია იმის გასაგებად თუ როგორ მართავდა საბჭოთა კავშირი ინტერ-ეთნიკურ ურთიერთობებს და კონფლიქტს ქართველებს და აფხაზებს/ოსებს შორის.

ქართველები

ადრეული საბჭოთა რეჟიმი საქართველოში ფრთხილად მოქმედებდა, რადგან ქართველებს ეროვნული დროშის ქვეშ დამოუკიდებლად ცხოვრების მცირე გამოცდილება ჰქონდათ. გარდა ამისა, აქ საბჭოთა მმართველობას არ ჰყავდა დასაყრდენი მუშათა კლასის სახით და არც ბოლშევიკი მხარდამჭერების რიცხვი იყო დიდი. ქართველები წამყვან როლს თამაშობდნენ ამიერკავკასიის საბჭოთა სოციალისტურ ფედერაციულ რესპუბლიკაში, რომელიც 1922 წელს შეიქმნა და არსებობის ბოლომდე -  1936 წლამდე მისი დედაქალაქი თბილისი იყო. ამ წარმონაქმნის გაუქმებამ გამოიწვია მობილობის სხვადასხვა ქსელების წარმოშობა უფრო მცირე რესპუბლიკების დონეზე იქ მცხოვრები ტიტულარული ერის წარმომადგენელებისთვის. უფრო მეტიც, საქართველოში ეკონომიკური კონტექსტი არ მოითხოვდა სლავი მუშახელის შემოდინებას, რადგან ეკონომიკის მთავარი დარგები მსუბუქი მრეწველობა, აგრო-ინდუსტრია და აგრო-კულტურების მოყვანა უფრო იყო, ვიდრე მძიმე მრეწველობა. ნიშანდობლივია, რომ ქართველები მიიჩნეოდნენ საბჭოთა კავშირის „დასავლელ“, „განვითარებულ“ ერად და რუსების მიერ წარმართული მოდერნიზაციის „კოლონიური ფაზა“ მათ ნაკლებად შეეხოთ.

ამით აიხსნება, რომ ქართველებს არ ჰქონდათ მიდრეკილება დაეტოვებინათ საქართველო. მართალია, სტალინის და შევარდნაძის კარიერა ადასტურებს, რომ ქართველებს შეეძლოთ და მიაღწიეს კიდეც უმაღლეს თანამდებობებს ცენტრში, მაგრამ მთლიანობაში მათი გადინება საკავშირო ცენტრში საკმაოდ დაბალი იყო. 1924-1980 წლებში ქართველებს ჰყავდათ პოლიტბიუროს 19 კანდიდატი წევრი, რაც აღემატება სხვა სამხრეთ კავკასიის და ცენტრალური აზიის რესპუბლიკების მაჩვენებელს, მაგრამ მკვეთრად ჩამორჩება უკრაინელების გავლენის დონეს (37 სრული წევრი და 47 კანდიდატი წევრი იმავე პერიოდში). საკავშირო მმართველობაში ქართველების ასეთი დაბალი მონაწილეობა მკაფიო კონტრასტს ქმნის საქართველოს რესპუბლიკის მმართველობის ტიტულარულ სტილთან. საბჭოთა ეპოქის ბოლო ათწლეულებში ქართველები ფაქტობრივად სრულად აკონტროლებდნენ რესპუბლიკის წამყვან თანამდებობებს არა მხოლოდ პოლიტიკის, არამედ ტექნიკის, მეცნიერების და კულტურის მიმართულებით. 1981 წლის მონაცემებით საქართველოს კომუნისტური პარტიის წევრთა 78.6% ქართველი იყო, მაშინ როცა მთლიანად რესპუბლიკის მხოლოდ 68.8% იყო ქართველი 1979 წლის მონაცემებით. 1989-1990 წელს უმაღლეს სასწავლებელში მოსწავლე სტუდენტების  89.4% ქართველი იყო, მაშინ როცა იმავე პერიოდში მთლიანი მოსახლეობის მხოლოდ 70.1% იყო ქართველი. 1955-1972 წლებში ქართველებმა დაიკავეს რესპუბლიკური პოზიციების 97.2%, რაც საოცარი მაჩვენებელია 1970 წლისთვის რესპუბლიკის საერთო მოსახლეობაში მათი ხვედრითი წილის - 68.8%-ის ფონზე. რესპუბლიკურ სტრუქტურებზე ქართველების კონტროლს ადასტურებს დასავლელი მკვლევარების დაკვირებებიც, რომლებიც სტუმრობდნენ საბჭოთა კავშირს.  მაგალითად, 1980-იან წლებში რობერტ პირსონსმა შენიშნა: „რაც უფრო მაღლა ავდივარ ქართული პარტიის იერარქიაში (იგულისხმება საქართველოს კომუნისტური პარტია), მით უფრო მეტ ქართველს ვხვდები.“ „კოლონიისთვის“ უჩვეულოდ, ქართველებმა მოახერხეს შეკრული ტიტულარული საზოგადოების მართვა რუსულ განათლებასა და რუსულ ენაზე ნაკლები დამოკიდებულებით. ეს პირველ რიგში აისახა ქართული ენის სტატუსზე რუსულთან მიმართებით. საბჭოთა აღწერის თანახმად, რუსულის როგორც მეორე ენის სრულად ფლობის მაჩვენებელი ქართველებს შორის 1970 (20.1%) - 1989 (31.8%) წლებში სხვა რესპუბლიკებთან შედარებით დაბალი იყო. ამავე დროს, საქართველოში მაცხოვრებელი რუსების 25% სრულყოფილად ფლობდა ქართულ ენას 1989 წლის მონაცემებით, რაც უზარმაზარი განსხვავებაა ცენტრალური აზიის ვითარებისგან, სადაც ფაქტობრივად არც ერთი რუსი არ ფლობდა ადგილობრივ ენებს სრულყოფილად. სამოცდაათ წლიანმა საბჭოთა მმართველობამ ვერ მოახერხა ქართული ენის ჩანაცვლება, რომელმაც შეინარჩუნა უმთავრესი როლი ქართველთა ყოფით ურთიერთობებში, განათლების მიღებაში და სოციალური მობილობის პროცესში ყველა დონეზე.

ლეიტენის სამ ფორმას რომ მივუბრუნდეთ, საქართველო უფრო მსგავსია მესამე „განუყოფელი“ მოდელის. გვიანდელი საბჭოთა საქართველოსთვის არ იყო დამახასიათებელი ეთნიკური ქართველების ქვეყნის გარეთ გასვლა კარიერისთვის, მაშინ როცა მათ ჰქონდათ ფართო შესაძლებლობები რესპუბლიკაში წინსვლისთვის. ადგილობრივი საწარმოების დირექტორების, აკადემიკოსების, პარტიული ფუნქციონერების ამბიციურ ვაჟებს (უფრო ნაკლებად ქალიშვილებს) შეეძლოთ დაეკმაყოფილებინათ ამბიციები რესპუბლიკის შიგნით, საკუთარ ენაზე, რუსი მოსახლეობის თუ ტექნოკრატების ჩამოსახლების შიშის გარეშე. ეს იყო ადგილობრივი საზოგადოების გაერთიანების გადამწყვეტი ფაქტორი მეტროპოლიასთან არც ისე მჭიდრო კულტურული კავშირის ფონზე. რესპუბლიკის ინსტიტუციებზე და რესურსებზე ყოველმხრივმა კონტროლმა საქართველო აქცია საბჭოთა ეროვნული პოლიტიკის წარმატებულ შემთხვევად.

აფხაზები და ოსები

აფხაზების და ოსების ჩამორჩენილობის შესახებ შექმნილი ცარისტული წარმოდგენები, მათთვის დამწერლობის შექმნის აუცილებლობასთან ერთად, საფუძვლად დაედო მათ აღმოსავლურ, საბჭოთა კავშირის „ჩამორჩენილ“ ერებად კლასიფიკაციას. ამასთანავე ორივე ჯგუფი იყო ნაკლებად ურბანული და წერა-კითხვის მცოდნე, ვიდრე მეზობელი ჯგუფები. მიუხედავად ამისა, მათ მიენიჭათ ეროვნული ავტონომია, (რაც ითვლებოდა „მეორე რანგის ტიტულარობად“) ჯერ ამიერკავკასიის საბჭოთა სოციალისტური ფედერაციული რესპუბლიკის ფარგლებში 1936 წლამდე, ხოლო შემდეგ მისგან გამოყოფილ საბჭოთა საქართველოს რესპუბლიკის შემადგენლობაში. 1920-იან წლებში არა ერთი ნაბიჯი გადაიდგა აფხაზურის როგორც ეროვნული ენის ჩამოყალიბებისთვის: გამოიცა სახელმძღვანელოები სკოლაში მშობლიური ენის სწავლებისთვის, შესაძლებელი გახდა საშუალო განათლების მიღება აფხაზურად, დაიწყო აფხაზური  ლიტერატურული და საგაზეთო გამოცემების ბეჭდვა. ანალოგიურად, ოსური ენის ფართო გამოყენების დაწყებაც დაკავშირებულია საბჭოთა მმართველობის დამყარებასთან. მეორე რანგის ტიტულარული ერებისთვის არანაირი წინააღმდეგობა არ არსებობდა სახელმწიფოებრიობის განცდასა და საბჭოთა მმართველობას შორის. პირიქით, ეს ორი რამ ერთმანეთს მჭიდროდ უკავშირდებოდა, რადგან აფხაზური და ოსური სახელმწიფოებრივი ტერიტორიული ერთეულები სწორედ საბჭოთა მმართველობის პირობებში შეიქმნა. მეტროპოლიის კულტურაზე მეტად მათთვის საფრთხეს წარმოადგენდა ქართველთა ბატონობა. აფხაზი და ოსი ელიტებისთვის თბილისი იყო ფილტრი, რომლის მეშვეობითაც ხორციელდებოდა საბჭოთა ადმინისტრაციული მმართველობა. მათ მიერ ეს აღიქმებოდა როგორც უფლებამოსილების დამატებითი ფენა, რომელიც მათ თავს ახვევდა ქართულ დღის წესრიგს, ნაცვლად კეთილგანწყობილი საბჭოთა პოლიტიკისა. ოსებისთვის და 1931 წლიდან აფხაზებისთვისაც, რომლებიც პირდაპირ ანგარიშვალდებულნი იყვნენ თბილისთან, მასთან ჩამოუყალიბდათ იგივე ცენტრი-პერიფერიის დინამიკა, რაც არსებობდა მოსკოვსა და ეროვნულ რესპუბლიკებს შორის. საქართველოში კარიერული წინსვლა აფხაზებისა და ოსებისთვის დაკავშირებული იყო საკუთარი ენის ცოდნის გარდა ქართულის და რუსულის შესწავლასთან. თეორიულად აფხაზებს და ოსებს ჰქონდათ ასიმილაციის, გაქართველების შესაძლებლობა,  უკრაინაში და ცენტრალურ აზიაში მიმდინარე რუსიფიკაციის პროცესის მსგავსად. ქართულ-აფხაზურ/ოსური ურთიერთობა შეიძლება აღვიქვათ როგორც რუსულ-არარუსული ურთიერთობების ასლი, ოღონდ ამ შემთხვევაში ქართველები დომინირებდნენ საქართველოს რესპუბლიკის ცენტრალურ დონეზე.

გვიანდელი საბჭოთა საქართველოს სტატისტიკური მონაცემების მიხედვით, თბილისში და ავტონომიური რესპუბლიკის გარეთ საქართველოს სხვა რეგიონებში აფხაზი და ოსი ფუნქციონერების წარმომადგენლობითი წილი ბევრად ნაკლები იყო, ვიდრე მათი წილი მოსახლეობის საერთო რაოდენობაში. 1970 წლისთვის აფხაზები შეადგენდნენ საქართველოს მოსახლეობის 1.7%-ს, მაგრამ თბილისის კომუნისტური პარტიის ორგანიზაციის მხოლოდ 0.04% იყო აფხაზი და 0.01%-ზე ნაკლები იყო მათი წილი მთლიანად საქართველოს რეგიონულ და საქალაქო პარტიულ ორგანიზაციებში. იმავე წლის მონაცემებით ოსები შეადგენდნენ რესპუბლიკის მოსახლეობის 3.2%-ს, ხოლო თბილისის კომუნისტური პარტიის ორგანიზაციაში ისინი წარმოადგენდნენ 2.1%-ს, ხოლო მთელი რესპუბლიკის მასშტაბით რეგიონულ და საქალაქო კომუნისტური პარტიების წევრების 1.6%-ს. ეს მონაცემები ასევე აჩვენებს, რომ ეს ჯგუფები კონცენტრირებულად ცხოვრობდნენ ავტონომიურ რესპუბლიკებში და საქართველოს რესპუბლიკის ფარგლებში მათი მობილობა დაბალი იყო. აფხაზებს და ოსებს არ გაუნაწილებიათ პოლიტიკური სივრცე ქართველებთან. ეს ფაქტორი უმნიშვნელოვანესი გახდა მაშინ, როდესაც თბილისმა დაიწყო დამოუკიდებლობისკენ სვლა; ცენტრალური მთავრობის მონაწილეობის გარეშე აფხაზებს და ოსებს არც ისე ეხალისებოდათ ქართველებთან საერთო ბედის გაზიარება.

მეორე რანგის ტიტულარული ერებისთვის თეორიულ კომპენსაციას წარმოადგენდა საკუთარ ტერიტორიაზე „ერთპიროვნული შუამავლის“ ფუნქციის შესრულება. საბჭოთა ნაციონალიზმისთვის დამახასიათებელი იყო პრინციპების დონეზე მაინც, წინასწარ განსაზღვრულ ტერიტორიებზე ეროვნული უპირატესობების უზრუნველყოფა. აფხაზები და ოსები დემოგრაფიული ვითარების გამო ამ მხრივ განსხვავებულ მდგომარეობაში იყვნენ, თუმცა რამდენიმე საერთო მახასიათებელიც ჰქონდათ. მარგინალურმა დემოგრაფიულმა მდგომარეობამ აფხაზები განსაკუთრებულად დამოკიდებული გახადა საბჭოთა მმართველობისადმი ლოიალურობაზე, რათა შეენარჩუნებინათ პოლიტიკური კონტროლი საკუთარ სამშობლოზე. 1930-იან, 1940-იან წლებში აფხაზეთში ქართველთა მასობრივი დასახლების ფონზე, მთავარი ბრძოლის ხაზი იყო ტიტულარული ერის სტატუსის შენარჩუნება ქართველთა წარმომადგენლობის ზრდის საწინააღმდეგოდ. მიუხედავად ამისა, იყო პერიოდები 1950-იან, 1980-იან წლებში როცა აფხაზები სარგებლობდნენ შეღავათებით, ჰქონდათ უპირატესი წვდომა აფხაზეთის პოლიტიკურ თანამდებობებზე. სამხრეთ ოსეთში ოსები დემოგრაფიულად უმრავლესობას წარმოადგენენ, ამიტომ მათ ჰქონდათ უმრავლესობა ადგილობრივ პარტიულ ორგანიზაციებშიც. თუმცა ოსების წარმომადგენლობა დროთა განმავლობაში მცირდებოდა, ხოლო ქართველების იზრდებოდა.

მეორე რანგის ტიტულარული ერის წარმომადგენლებისთვის წინსვლის შეზღუდული შესაძლებლობები ადასტურებს, რომ აფხაზები და ოსები იმართებოდნენ დევიდ ლეიტენის ტერმინოლოგიის თანახმად „კოლონიური“ ლოგიკით. საქართველოში მათი პოზიციები საბჭოთა კავშირში ცენტრალური აზის ელიტების პოზიციის მსგავსი იყო. აფხაზებს და ოსებს არ ეკავათ გავლენიანი თანამდებობები რესპუბლიკაში და მათი ამბიციები შეზღუდული იყო ავტონომიური რესპუბლიკის ფარგლებით. აფხაზებს და ოსებს ცენტრში კარიერის ასაწყობად ესაჭიროებოდათ ენის შესწავლაც. ამ შემთხვევაში გაურკვეველი იყო რომელი ენის: ქართულის თუ რუსულის. აფხაზებმაც და ოსებმაც რუსული აირჩიეს. 1989 წლისთვის აფხაზების 81.2% და ოსების 59.7% სრულყოფილად ფლობდა რუსულს, როგორც მეორე ენას. ამავდროულად ქართულის როგორც მეორე ენის ცოდნის დონე შეუდარებლად დაბალი იყო: აფხაზებს შორის 1.6% და ოსებს შორის 13.8%, რაც ამ ავტონომიურ რესპუბლიკებში რუსული ენის ქართულზე უპირატესობას ადასტურებს. ისევე როგორც ინდოეთში ინგლისური, აფხაზეთის შემთხვევაშიც რუსული ენა უფრო ფეხ მოკიდებულია აფხაზ ინტელექტუალებს შორის ვიდრე აფხაზური. თუ მხედველობაში არ მივიღებთ სოფლებს, აფხზური და ოსური ენები ძირითადად პირადი ურთიერთობების, ფოლკლორის და ეთნიკური ერთიანობის შეგრძნების მატარებელია. აფხაზეთში ახლა ასიმილირებულებსა და ნეიტივისტებს შორის დაპირისპირებაა აფხაზური ენის გამოღვიძების აუცილებლობასთან დაკავშირებით, რაც საკმაოდ ჰგავს 1990-იან წლებში ყაზახეთში მიმდინარე პროცესებს.

პროტესტი და ნაციონალიზმი გვიანდელ საბჭოთა პერიოდში

საქართველოში ეროვნული მოდერნიზაციის პროცესის დასრულებას ხელს უშლიდა მრავალწლიანი შიში ასიმილაციის შესახებ. საბჭოთა მმართველობის წინააღმდეგ საქართველოში არა ერთი ამბოხება მოეწყო. 1924 წელს იატაკქვეშა ქართულმა წინააღმდეგობის მოძრაობამ მოაწყო შეიარაღებული აჯანყება საქართველოში დამყარებული ბოლშევიკური მმართველობის წინააღმდეგ, რომელიც დაუნდობლად იქნა ჩახშობილი. 1956 წელს სტალინის გარდაცვალების იუბილესთან დაკავშირებით პრესის დუმილს და ხრუშჩოვის მიერ „პიროვნების კულტის“ დაგმობას, თბილისში და საქართველოს სხვა ქალაქებში მრავალათასიანი აქციები მოჰყვა, რომლებიც ძალადობრივად დაარბიეს. 1970-იან წლებში ქართულმა დისიდენტურმა მოძრაობამ ჩამოაყალიბა ორგანიზაცია, რომელსაც საქართველოში 1976 წელს შექმნილი ჰელსინკის ხელშეკრულებისათვის დარღვევების გამოვლენის მისია ჰქონდა. ადამიანის უფლებების დაცვასთან ერთად მოძრაობამ თავის დღის წესრიგში ეროვნული ინტერესებიც შეიტანა, რაც გულისხმობდა რუსიფიკაციის, ეროვნული ძეგლების ხელყოფის და მებრძოლი ათეიზმისადმი წინააღმდეგობის გაწევას.

1978 წელს ეროვნული ენების ოფიციალური სტატუსის შეცვლის შესახებ ინიციატივამ თბილისში უზარმაზარი პროტესტი გამოიწვია. ცეკა-ს პირველმა მდივანმა ედუარდ შევარდნაძემ ტაქტიკური უკანდახევა ამჯობინა და ენის სტატუსი უცვლელი დარჩა. თუმცა ამ გადაწყვეტილებას არ გაუქარწყლებია ენობრივი ასიმილაციის შიში. რუსული ენის დომინაცია ტექნიკურ და სამეცნიერო სფეროებში, ასევე რესპუბლიკაში ქართული ენის მიერ  lingua franca-ს როლის ვერ შესრულება მაშინდელი ინტელექტუალური დებატების ხშირი განხილვის თემა იყო.

გასული საუკუნის 80-იანი წლების ბოლოდან ენის საკითხზე დებატებმა ქართველი ნაციონალისტების წყალობით სამკუთხა დინამიკის ფორმა მიიღო. გამოიყო ქართული, რომელიც ლეგიტიმურ ენად მიიჩნიეს, როგორც ქართველი ერის ენა; რუსული როგორც ცარისტული და საბჭოთა იმპერიალიზმის ფაქტორი არალეგიტიმურად მიიჩნეოდა და ბოლოს უმცირესობების ენები, რომლებიც ამ მსჯელობის თანახმად კოლონიზაციის პერიოდში ხელოვნურად შექმნილად მიიჩნეოდა მარად ქართული კულტურული სივრცეების გადასაფარად. ქართული ეროვნული მოძრაობა ითვალისწინებდა ქართველი ერის ჩამოყალიბებას მხოლოდ ეთნიკურ საფუძველზე, რასაც უნდა დამყარებოდა ეროვნული სახელმწიფოებრიობა. ამ თვალსაზრისით ქართული ენა მიიჩნეოდა ქართველი ერის ერთიანობის სიმბოლოდ, კულტურული საგანძურის და სახელმწიფოებრიობის საუნჯედ, ქართული მართმადიდებლური ტრადიციის განსახიერებად და საკუთრივ ქართული დემოკრატიული სისტემის მამოძრავებელ ძალად, რომელიც ჯერ კიდევ შუა საუკუნეებიდან იღებდა სათავეს. კიდევ უფრო ექსტრემისტული „მესიანისტური“ ხედვებიც უკავშირდებოდა ქართულ ენას, მათ შორის ყოფილი პრეზიდენტის ზვიად გამსახურდიას ავტორობით, რაც მაგალითად გულისხმობდა ქართული ენის მეშვეობით კაცობრიობის გამოხსნას.

ამ შეხედულებების შედეგი იყო რუსული ენის როგორც საქართველოს დამპყრობლის, კოლონიზატორის ენად წარმოჩენა; ენად, რომელიც ემუქრებოდა ქართულ იდენტობას, გამოხატავდა „აღმოსავლურ“ დესპოტიზმს და ამდენად წინ ეღობებოდა საქართველოს ევროპულ მისწრაფებებს, გამოიყენებოდა ეთნიკური კონფლიქტების გასაღვივებლად და საქართველოს ტერიტორიის მისატაცებლად ექსპანსიონისტი სახელმწიფოს მიერ. უმცირესობათა ენები კი იყო გვიანი დანამატი ქართული სივრცისთვის. ეს შეხედულებები წარმოშვა საბჭოთა საქართველოს სამეცნიერო წრეებში გავრცელებულმა ავტოქტონიის დოქტრინამ, რომლის მიხედვითაც ეთნიკური ქართველები იყვნენ ერთადერთი ავტოქტონური ჯგუფი თანამედროვე საქართველოს ტერიტორიაზე. მიუხედავად იმისა, რომ ეს თეორია ქართველ მეცნიერებს შორისაც კი არ იყო საყოველთაოდ აღიარებული, მან მნიშვნელოვანი როლი ითამაშა 1950-იან წლების ქართულ-აფხაზურ კონფლიქტში. ქართულმა პრესამ აიტაცა უმცირესობებისთვის „ჩამოსახლების“ თეზისი, რომელიც ოფიციალურად უარყოფილ იქნა საბჭოთა საქართველოს ხელმძღვანელობის მიერ.

მაშინ როცა ქართველებისთვის მოსკოვი წარმოადგენდა მეტროპოლიას, აფხაზები და ოსები თბილისს აღიქვამდნენ თავიანთ მეტროპოლიად. 1931 წელს აფხაზეთი, რომელიც ავტონომიური ერთეულის სახით საქართველოსთან ერთად შედიოდა ამიერკავკასიის საბჭოთა სოციალისტურ ფედერაციულ რესპუბლიკაში, უკვე მოექცა უშუალოდ საქართველოს რესპუბლიკის შემადგენლობაში ავტონომიის სტატუსით. ამ გადაწყვეტილებას უამრავი სამართლებრივი ნიუანსი აქვს და შეიძლება სამართლიანად იქნას მიჩნეული ამ გადაწყვეტილების როგორც ერთი, ასევე მეორე მხარის შეფასება. აფხაზეთში ამ გადაწყვეტილებას ცალსახად აფასებენ კრემლში მყოფი ქართველების მიერ განხორციელებულ უკანონო ანექსიად. ამას მოჰყვა სოხუმის დასახელების შეცვლა, რაც გამოიხატა სახელის ბოლოს „ი“ ბგერის დამატებით, რაც ქართული ენისთვისაა დამახასიათებელი. 1939 წელს საქართველოს კომუნისტურ პარტიაში შეიქმნა მიგრაციის განყოფილება, რომელსაც დაევალა აფხაზეთის მოსახლეობის გაზრდა. ეს გადაწყვეტილება მიიღეს რეგიონის რესურსების ათვისების გაუმჯობესების არგუმენტით. ეთნიკურ ჭრილში კი ამ გადაწყვეტილების შედეგად 1939-1959 წლებში აფხაზეთში ქართული მოსახლეობის რაოდენობის 66 ათასით გაიზარდა.

1938 წელს საბჭოთა კავშირში ჩატარდა დამწერლობის რეფორმა და ლათინური დამწერლობა შეიცვალა კირილიცით. ამ რეფორმით „ლენინური“ კულტურული დიფერენციაციის ხაზი შეიცვალა „სტალინური“ ხაზით, რომელიც ემხრობოდა რუსულის დომინანტ ეროვნებად წარმოჩენას საბჭოთა კავშირში. 1938 წლის მარტში რუსული ენა სავალდებულო საგანი გახდა ყველა არარუსულ ენოვან სკოლაში. ახლახანს შემუშავებულ ანბანთან შესაბამისობაში მოსაყვანად კირილიცაზე გადასვლას ბოლო უნდა მოეღო 1920-იან წლებში ლათინურზე დაყრდნობით შედგენილი აფხაზური და ოსური ანბანისთვის. თუმცა ეს ანბანები ჩაანაცვლა არა კირილიცამ, არამედ ქართულმა. ეს იყო განსაკუთრებული შემთხვევა საბჭოთა კავშირში, როცა უმცირესობების დამწერლობა შედგა არა კირილიცაზე, არამედ „ნაციონალურ“ ენაზე დაყრდნობით. ამავდროულად, ქართული ენა რესპუბლიკის ყველა სკოლაში სავალდებულო საგანი იყო. ამ ცვლილებამ გამოიწვია აფხაზურ და ოსურენოვანი სკოლების დახურვა 1944-1952 წლებში და ამ ენებზე რადიო მაუწყებლობის და პრესის გამოცემის შეზღუდვა. პოსტ-სტალინისტური პერიოდიდან ზოგადი ენობრივი პოლიტიკა გავრცელდა აფხაზურსა და ოსურზეც და დაგვიანებით მაგრამ მაინც ეს ენებიც გადავიდნენ კირილიცაზე.

1931 წლის გაერთიანების შედეგად აფხაზეთის სტატუსის დაქვეითებას მოჰყვა მრავალჯერადი პროტესტი 1931, 1957, 1965, 1967, 1978 და ბოლოს 1989 წელს. 1978 წლის პროტესტი დასრულდა ფართო შემრიგებლური ზომების მიღებით, მათ შორის სოხუმის პედაგოგიური უნივერსიტეტის აფხაზურ სახელმწიფო უნივერსიტეტად გარდაქმნით, ქართველებისა და აფხაზებისთვის საუნივერსიტეტო კვოტების გამოყოფით და სამაუწყებლო და ბეჭდურ მედიაში აფხაზური პროფილის გაფართოებით. მოსკოვმა მომრიგებლური პოლიტიკის გატარებით, ადგილობრივ პარტიულ სტრუქტურებში აფხაზებისთვის ხელსაყრელი არაპროპორციული წარმომადგენლობის უზრუნველყოფით, ქართული თავდასხმებისგან აფხაზების დამცველის როლი მოირგო. მოსკოვის ძალაუფლებას პრობლემები შეექმნა აფხაზეთში მიღწეული ამ წარმატებების შემდეგ, პრესტროიკის ფონზე. 1989 წელს თბილისთან ურთიერთობის მკვეთრად გაუარესების შემდეგ, სამხრეთ ოსეთმა დაკარგა ავტონომიური ოლქის სტატუსი, როდესაც 1990 წელს მისი სტატუსის გაუქმების შესახებ გადაწყვეტილება მიიღო საქართველოს რესპუბლიკის უზენაესმა საბჭომ. თბილისიდან მომავალი ნაციონალისტური დისკურსის საწინააღმდეგოდ აფხაზურმა და ოსურმა ნაციონალისტურმა დისკურსმა საკუთარი ავტოქტონურობა გამოაცხადა სეცესიის საფუძვლად. ამ ხედვის თანახმად, ქართული იყო მტრის ენა, სტალინისტური ჩაგვრის და შეუწყნარებლობის გამოხატულება, აფხაზეთის და ოსეთის შესახებ ქართული იმპერიული ხედვების მამოძრავებელი ძალა და პროვინციული ენა, რომელსაც არ ჰქონდა არანაირი გლობალური მნიშვნელობა. 1992-1993 წლების ომში ქართულმა ასევე შეიძინა მტრის პოტენციური მეხუთე კოლონის ენის მნიშვნელობა, რადგან ის იყო აფხაზეთის უკიდურესი სამხრეთით მდებარე გალის რაიონის ქართული მოსახლეობის ენა. რუსული ენა კი იქცა ინტერნაციონალიზმის, უმცირესობების შემწყნარებლობის, მსოფლიო კულტურის, მოდერნულობის და ქართველების ექსპანსიისგან თავდაცვის სიმბოლოდ. 

საქართველოში ისტორიის ნაციონალისტური აღქმა ფარავს წარსულის ზოგიერთ ფაქტს, მაგალითად იმას, რომ 1918 წლამდე არც ერთი ქართული პოლიტიკური ჯგუფი არ ემხრობოდა საქართველოს რუსეთის იმპერიისგან გამოყოფას. მთლიანად მივიწყებულია ქართველი ლიბერალების, ქართველი ხალხოსნების და განსაკუთრებით ქართველი მარქსისტების ალტერნატიული პოლიტიკური ტრადიცია. ქართული სოციალ-დემოკრატია იყო არა ეროვნულ-განმათავისუფლებელი მოძრაობა, არამედ პოსტ-იმპერიული საქართველოში მასების მისწრაფება ეროვნული მოდერნიზაციისკენ. მსგავსად ამისა, პოსტ საბჭოთა აფხაზური ისტორიოგრაფია მალავს იმ ფაქტს, რომ აფხაზური მოსახლეობის წილის შემცირება საბჭოთა პერიოდში გამოიწვია არა მხოლოდ ქართველების, არამედ რუსების და სომხების მასობრივმა ჩამოსახლებამაც. ეს ფაქტები გარკვეულ წარმოდგენებს გვიქმნის საქართველოში სხვადასხვა ჯგუფების ურთიერთობის შესახებ არსებულ გამარტივებულ და დამახინჯებულ შეხედულებებზე.

სუვერენიტეტი და მისი ჩრდილები

როგორც ჩანს კოლონიზირებული ერის ბედისწერაა ის,  რომ სუვერენიტეტის მოპოვება, დე იურე იქნება ის თუ დე ფაქტო, არ განუმუხტავს კოლონიური ქვეცნობიერება საქართველოში, აფხაზეთსა და სამხრეთ ოსეთში. საბჭოთა კავშირის როგორც იმპერიის აღქმა, რომელიც მისი დანგრევის შემდეგ კიდევ უფრო ფართოდ გავრცელებული მოსაზრება გახდა, ჩვენგან მოითხოვს, რომ საბჭოთა კავშირის შემადგენელი სუბიექტების მიერ სუვერენიტეტის მოპოვება ვაღიაროთ თამაშის ლეგიტიმურ დასასრულად. თუმცა სამხრეთ კავკასიაში  90-იან წლებში მიმდინარე ომებში გამარჯვებულებსაც და დამარცხებულებსაც უწევთ შელახული სუვერენიტეტის ფარგლებში ცხოვრება, რადგან ვერ მიაღწიეს ტერიტორიულ მთლიანობას, ოფიციალური სახელისა და სტატუსის აღიარებას.

საქართველოს შემთხვევაში სუვერენიტეტი შეილახა 1990-იანი წლების დასაწყისში საომარი მარცხით. ტერიტორიული მთლიანობა დარღვეულია, ხელისუფლება ვერ აკონტროლებს სოხუმისა და ცხინვალის მიმდებარე ტერიტორიების დიდ ნაწილს. სახელმწიფოს სისუსტემ, რაც ნაწილობრივ სამხედრო მარცხმა გამოიწვია, ხელი შეუშალა რეალური სუვერენიტეტის მოპოვებას. მართალია სახელმწიფოს შესაძლებლობები მკვეთრად გაიზარდა მიხეილ სააკაშვილის ხელისუფლებაში მოსვლის შემდეგ, მაგრამ აგვისტოს ომმა და რუსეთის მიერ კონფლიქტის ზონის მიღმა რამდენიმე მნიშვნელოვანი ობიექტის სადამსჯელო განადგურებამ კვლავ მძიმე მდგომარეობაში ჩააყენა ქართული სახელმწიფო.

კულტურული თვალსაზრისით ვერ მოხერხდა ქართული ენის lingua franca-დ ქცევა ქვეყანაში მაცხოვრებელი სხვადასხვა ეროვნების ადამიანებისთვის. 2002 წლის აღწერამ დაადასტურა, რომ არა ქართველების მნიშვნელოვანმა ნაწილმა კვლავ არ იცოდა ქართული ენა, რაც მათ საშუალებას მისცემდა მიეღოთ მონაწილეობა ქართულ საზოგადოებრივ ცხოვრებაში. მიუხედავად იმისა, რომ აღწერის თანახმად ქართული ენის ცოდნის დონე 1989 წლის მონაცემებთან შედარებით ყველა ჯგუფში გაზრდილი იყო, აღმოჩნდა, რომ გაიზარდა რუსული ენის ცოდნის დონეც, მათ შორის ქართველებს შორისაც 33.7-მდე. ინგლისურენოვანი წარწერების არსებობა საბაჟო და პოლიციის სამსახურების ოფიციალურ ფორმებზე, ადასტურებს ქართული ენის გაუცნობიერებელ გაუფასურებას. ქართველები კვლავ ფართოდ იყენებენ რუსულს ტექნიკური სფეროში და საქართველოს პოპ-კულტურის ბაზარზე. რუსული საკაბელო ტელევიზიების გასართობი არხები დიდი პოპულარულობით სარგებლობს და აგვისტოს ომის შემდეგ მალევე მიღებულ საკანონმდებლო ცვლილებებამდე შესაძლებელი იყო არა ერთი უცხოური ფილმის რუსულ ენაზე  ნახვაც. ზოგიერთ რეგიონში, განსაკუთრებით არაქართველებით დასახლებულ მხარეებში, რუსული სკოლები კვლავ მაღალი რეპუტაციით სარგებლობს მაღალი პედაგოგიური ხარისხის გამო, რაც ხსნის მათ პოპულარულობას იმ ფონზე, როცა ეთნიკურად რუსი მოსახლეობის რაოდენობა საკმაოდ მცირეა. უმცირესობებისთვის ჯერ კიდევ არ ჩანს სივრცე ქართული სახელმწიფოს პოლიტიკურ, სოციალურ და ეკონომიკურ ცხოვრებაში. ამიტომაც არ არის გასაკვირი, რომ ისინი ეჭვ ქვეშ აყენებენ ქართული ენის შესწავლის ნორმატიულობის საკითხს, იმ თვალსაზრისით, რომ ზოგჯერ ვერ ხედავენ ამ ენის შესწავლის მნიშვნელობას.

აფხაზებისა და ოსებისთვის სუვერენიტეტი, ყოველ შემთხვევაში 2008 წელს რუსეთის მიერ მათ აღიარებამდე მაინც, არარეალიზებული იყო. ცალმხრივად აღიარებული სუვერენიტეტი, რომელიც სხვადასხვა ვითარებაზეა დამოკიდებული, უცნაურ ვითარებას ქმნის, როდესაც სუვერენიტეტი ნიშნავს დამოკიდებულებას. ეს ოქსიმორონი შეესაბამება ამიერკავკასიაში პოლიტიკური ძალაუფლების სხვადასხვა ისტორიულად უფუნქციო ფორმებს. მიუხედავად იმისა, რომ სამხრეთ ოსეთი რუსეთზე მისი ეკონომიკური დამოკიდებულების და სამოქალაქო საზოგადოების არ არსებობის გამო, შესაძლოა დამოუკიდებელი სახელმწიფოებრიობის ნაცვლად, რუსეთთან შეერთებასთან უფრო ახლოს იყოს, ეს პერსპექტივა სულაც არ ხიბლავთ აფხაზეთში. ალტერნატიული საერთაშორისო პარტნიორების არ არსებობის გამო აფხაზეთი განწირულია ერთ დროს იმპერიულ დამპყრობელთან პოლიტიკური ქორწინებისთვის.

აფხაზეთის სუვერენიტეტი მორალურადაც შელახულია საერთაშორისო თანამეგობრობის წინაშე, რადგან ადგილობრივი მოსახლეობის დიდი ნაწილი დევნილობაშია. მართალია მსგავსი ვითარებაა სომხურ-აზერბაიჯანულ კონფლიქტშიც, მაგრამ სამხრეთ ოსეთისა და აფხაზეთის შემთხვევაში დევნილების თემა უშუალოდ გადაჯაჭვულია მათი არსებობის ლეგიტიმურობის საკითხთან.  2008 წლის ომის დროს სამხრეთ ოსეთში რამდენიმე ქართული სოფელი ასევე დაიცალა მოსახლეობისგან. მართალია იქ ჯერ კიდევ დარჩა მცირე რაოდენობით ქართული მოსახლეობა, მაგრამ ოსების სამიზნეს ძირითადად ის სოფლები წარმოადგენდა, რომელსაც პრო-თბილისურად განწყობილი დიმიტრი სანაკოევის ადმინისტრაცია მართავდა, თუმცა ამ პროცესებმა კიდევ ერთხელ გაამახვილა საერთაშორისო ორგანიზაციების ყურადღება სამხრეთ ოსეთში ეთნიკური წმენდის არსებობაზე.

ქართველი მოსახლეობის საკითხი გაცილებით რთულ დილემას წარმოადგენს აფხაზეთის ხელისუფლებისთვის. ეს ეხება როგორც გალის რაიონში მცხოვრებ 40 000-დან 65 000-მდე ქართველს, (აფხაზეთის მოსახლეობის 19%), ასევე დევნილი 200 000 ქართველის საკითხსაც. რა თქმა უნდა, აფხაზებს სურდათ დარჩენილი ქართველი მოსახლეობის სრული ინტეგრაცია, თუმცა ისინი ვერ უარყოფდნენ მათ უფლებას მშობლიურ ენაზე საუბრის, ან განათლების მიღების შესახებ. გალში 2006-2007 წლის მონაცემებით 10 ქართული სკოლა ფუნქციონირებს, მაგრამ სწავლების პროცესი მიმდინარეობს მოსკოვიდან მიღებული რუსული სახელმძღვანელოებით. აფხაზეთის აღმასრულებელ ხელისუფლებაში ქართველები არ არიან წარმოდგენილნი, ხოლო აფხაზეთის 35 წევრიან პარლამენტში გალის ქართული რაიონს 2 წარმომადგენელი ჰყავს.

სამწუხაროდ, რუსეთ-საქართველოს ომმა კიდევ უფრო გააძლიერა ორივე მხარის რიტორიკა თავი წარმოაჩინონ მათზე ძლიერი აგრესორის მსხვერპლად. საბოლოდ, ეს რიტორიკა ხაზს უსვამს იმას რასაც თომას დე ვაალმა სომხურ-აზერბაიჯანული კონფლიქტის კონტექსტში „სიძულვილის ნარატივები“ უწოდა. ორივე მხარეს ეს ნარატივები ხელს უშლის ინკლუზიური, დემოკრატიული და სამართლიანი პოლიტიკის  გატარებაში და რეალურად თავისუფალი პოსტ-კოლონიური მომავლის შენებაში.  

დასკვნა

მოგვწონს თუ არა, აგვისტოს ომმა და მისმა შედეგებმა სამხრეთ ოსეთის და აფხაზეთის კონფლიქტები აქცია რუსეთსა და საქართველოს შორის პოსტ-კოლონიურ დაპირისპირებად. მიუხედავად ამისა, ამ კონფლიქტების ასახსნელად პოსტ -კოლონიური ჩარჩოს გამოყენებისას სიფრთხილეა საჭირო. საქართველო წარმოადგენდა პერიფერიას, რომელიც იმართებოდა მეტროპოლიის მიერ, მაგრამ ეს იყო გარკვეულ ფენებად დაყოფილი პერიფერია, სადაც სხვადასხვა ფენები არა მხოლოდ კონკრეტული ეთნიკური ჯგუფების გამომხატველნი იყვნენ, არამედ იმ დიდი სახელმწიფო სტრუქტურებისაც, რომელსაც ისინი წარმოადგენდნენ. შედეგად ჩამოყალიბდა სხვადასხვა ჯგუფებს შორის კულტურული იდენტობების და ძალაუფლების ქსელი. განსხვავებულმა გადანაწილებამ გამოიწვია ძლიერი შეტაკებები, როდესაც გამოჩნდა ძალაუფლების გადაცემის პერსპექტივა.

საბჭოთა სახელმწიფოში მათი ჩართულობის ფორმის მიხედვით, ქართველები ერთ-ერთი ყველაზე ნაკლებად რუსიფიცირებული და კულტურულად ძლიერი ერი იყო, რომელიც აკონტროლებდა რესპუბლიკის რესურსებს და პოლიტიკურ თუ ეკონომიკურ ძალაუფლებას. ამ კონტექსტში „დეკოლონიზაცია“ შეიძლება ნიშნავდეს, მხოლოდ უმცირესობების საბოლოოდ განდევნას სოციალური, პოლიტიკური და ეკონომიკური სივრციდან. ქართულ ეროვნულ მოძრაობას არ ზღუდავდა ადგილზე რუსული მოსახლეობა, ან ასიმილირებული ქართველების შიდა წინააღმდეგობა. ამ გარემოებებს დაემატა 1989 წლის 9 აპრილს საბჭოთა შინაგანი ჯარების მიერ მომიტინგეებზე თავდასხმა, რომლებიც აფხაზეთის გამოყოფის საკითხის გასაპროტესტებლად შეიკრიბნენ. დარბევას შეეწირა არა ერთი ადამიანის სიცოცხლე. ამან გამოიწვია ის, რომ უმცირესობები აღქმულ იქნენ როგორც კოლონიზატორების მთავარი მომხრეები და ქართული ეროვნული მოძრაობის მობილიზაციაც მათ წინააღმდეგ მოხდა.

სამხრეთ ოსეთის და აფხაზეთის მოსახლეობამ, განსაკუთრებით ამ უკანასკნელმა, გამოავლინეს ის თვისებები, რაც დაკავშირებულია კოლონიზაციასთან: არსებითი ასიმილიაცია უფრო გავლენიან კულტურებში და ამ კულტურებზე დამოკიდებულება ისეთი სოციალური სიკეთების მისაღებად როგორიცაა განათლება; დაპირისპირება ჩასახლებულ თემებთან (აფხაზეთში ჩასახლებული ქართველები) და მკვეთრად შეზღუდული შესაძლებლობების არსებობა მათთვის განსაზღვრული ტერიტორიის გარეთ (და ზოგჯერ ამ ტერიტორიაზეც) ძალაუფლებრივ პოზიციებზე. პარადოქსია, რომ მაშინ როდესაც აფხაზების და ოსების უმრავლესობა რუსულ კულტურას მიიჩნევდა დანარჩენ მსოფლიოსთან საკომუნიკაციო საშუალებად, ისინი ქართველებს მიიჩნევდნენ მათ კოლონიზატორებად. რით უნდა აიხსნას ეს? დემოგრაფიული შემცირებით, კულტურული დაღმასვლით, თუ 1990-იანი წლებიდან დაწყებული საერთაშორისო იზოლაციით გამოწვეული ტრავმით? აფხაზეთის და სამხრეთ ოსეთის თბილისთან დამოკიდებულებას ზოგჯერ ნამდვილად ჰქონდა დაქვემდებარების სახე, რაც მოიცავდა კულტურულ, საკადრო და მიგრაციის პოლიტიკას. თუმცა ეს პროცესი არ იყო მსგავსი, ან უარესი სხვა საბჭოთა რესპუბლიკებში არსებული შემთხვევებისა. ქართულ-აფხაზური კონფლიქტის ტრაგიკულობა იმაშია, რომ ამ პოლიტიკის ყველაზე თვალსაჩინო დამნაშავეები და ყველაზე აშკარა მსხვერპლებიც ქართველები იყვნენ. მაგრამ ეს არ წარმოადგენს ქართული აზროვნების თუ ხასიათის არსებით თვისებას, ეს ძალაუფრებრივი რეჟიმის გამოვლინება იყო და თანამედროვეებზეა დამოკიდებული უარყოფენ თუ გაიმეორებენ მსგავს მიდგომებს.

პოსტ-კოლონიალიზმს, კრიტიკული საშუალებების ნაკრებს, რომელიც გამოიყენება ძალაუფლებრივი რეჟიმის დეკონსტრუქციისა და გააზრებისთვის, ფეხი არ მოუკიდებია სამხრეთ კავკასიაში. ეს მნიშვნელოვანი დაბრკოლებაა, რაც ხელს უშლის საბჭოთა რეჟიმის შეფასებას სხვადასხვა ჯგუფების მიერ და შესაბამისად საბჭოთა წარსულის გადააზრებას. საბჭოთა სისტემის მოთავსება უფრო ფართო ისტორიულ ნარატივში რუსების ბატონობის შესახებ, ქართველებს ხელს უშლის დაინახონ თავიანთი ადგილი საბჭოთა სტრუქტურაში ისე, რომ ეს ხედვა იყოს უმცირესობების შეხედულებებთან შეთავსებადი. ზუსტად ასევე, საბჭოთა კავშირის ნაცვლად საქართველოს მოაზრება იმპერიად, აფხაზეთისა და სამხრეთ ოსეთის დე ფაქტო ხელისუფლებებს უბიძგებს ისეთი პოლიტიკის გატარებისკენ, რაც თავად მათ მოახვიეს თავს 1930-40-იან წლებში. წარსულში მათ მიმართ გამოცდილი ეთნიკური რეპრესიების პოლიტიკაზე ხაზგასმით ქართველი, აფხაზი და ოსი მმართველები ვალდებულებას იღებენ განაგრძონ ის პოლიტიკა, რომლის ყველა მონაწილე ერთდროულად მსხვერპლიცაა და დამნაშავეც.

„იმპერია“ და „კოლონიზაცია“ რჩება მთავარ განმსაზღვრელ მეტაფორებად ერი-სახელმწიფოს მშენებლობის პროცესში საქართველოში, აფხაზეთში და სამხრეთ ოსეთში. ასეთი პარადიგმა აფერხებს პლურალისტური ტრადიციის ჩამოყალიბებას და თანამედროვეობაში არსებული მრავალფეროვნება აღიქმება როგორც იმპერიის დროინდელი ნარჩენები. ამასთანავე იქმნება „სუფთა“ ეთნიკური წარსულის ილუზია, რომელსაც რეალურად არასდროს უარსებია. მიუხედავად იმისა, რომ პოსტ-კოლონიურ პერსპექტივას შეუძლია ითამაშოს წარსულის კრიტიკულ გააზრებაში მნიშვნელოვანი როლი (და იმის გააზრებაშიც თუ რა არ არის წარსული),  მაინც ფრთხილად უნდა ვიყოთ პოსტ-კოლონიალიზმის როგორც ფაქტობრივი, დისკურსული და ემოციური სტრატეგიების ნაკრების გამოყენებისას, რადგან მან შეიძლება გამოიწვიოს კონფლიქტის დამატებითი ციკლი.

გაზიარება