14 მაისს პარლამენტმა მესამე მოსმენით მიიღო ხელმეორედ ინიცირებული რუსული კანონი. მასშტაბური საპროტესტო აქციების, სამოქალაქო საზოგადოებისა და საერთაშორისო პარტნიორების მწვავე კრიტიკის საპირისპიროდ,  მმართველი პარტიის წარმომადგენლები კვლავ აცხადებენ, რომ ინიციატივა არ ეწინააღმდეგება ევროპულ სტანდარტებს და ასეთივე სულისკვეთების კანონის მიღება ევროკავშირშიც განიხილება.[1] მართალია, 18 მაისს პრეზიდენტმა რუსულ კანონს ვეტო დაადო,[2] თუმცა საპარლამენტო უმრავლესობას ვეტოს დაძლევა ნებისმიერ დროს შეუძლია.

2023 წლის 12 დეკემბერს ევროკომისიამ საგარეო საფრთხეებთან გამკლავებისა და სამოქალაქო ჩართულობის წახალისების მიზნით „დემოკრატიის დაცვის“ პაკეტი მიიღო.[3] პაკეტის ნაწილია დირექტივის პროექტი - „ევროკავშირის წევრ სახელმწიფოებში არაწევრი სახელმწიფოების ინტერესების წარმოდგენის აქტივობის გამჭვირვალობის შესახებ (FIVD),”[4]რომლის მიზანიცაა წევრ სახელმწიფოებში მესამე ქვეყნების მიერ ანტიდემოკრატიული ჩარევისა და გავლენების შემცირებასთან დაკავშირებული კანონმდებლობის ჰარმონიზაცია. სწორედ ამ დირექტივის პროექტს უწოდებენ მმართველი პარტიის წარმომადგენლები საქართველოში ინიცირებული „რუსული კანონის“ ანალოგს.[5] რეალურად კი ამ ორ ინიციატივას შორის არსებითი განსხვავებაა როგორც კონტექსტის, ისე შინაარსისა და მოქმედების სფეროს თვალსაზრისით.  ამ განსხვავებებს ევროკავშირის წარმომადგენლებიც უსვამენ ხაზს.[6]

ცალკეული ასპექტები ამ ორ ინიციატივას შორის ბუნებრივად არის განსხვავებული. ამას, ერთი მხრივ, ის განაპირობებს, რომ დირექტივა შიდაეროვნული კანონმდებლობის ნაწილი არ არის და ყველა წევრ სახელმწიფოზე უნდა გავრცელდეს (ეს კი პროცედურების, აღმასრულებელი ორგანოებისა და მათი კომპეტენციების განსხვავებულად მოწესრიგების საჭიროებას ქმნის). მეორე მხრივ, რელევანტური ფაქტორია ისიც, რომ ევროკავშირი თავად არის დონორი და განვითარებადი სახელმწიფოსგან განსხვავებით, არ იღებს პარტნიორი სახელმწიფოებისა და საერთაშორისო ორგანიზაციების დაფინანსებას ინსტიტუციური რეფორმების გასატარებლად ან/და საზოგადოებრივი მნიშვნელობის სერვისების უზრუნველყოფისთვის. ამის მიღმა, ევროკავშირის დირექტივასა და ქართულ კანონპროექტს შორის პრინციპული და ფუნდამენტური განსხვავებებიც გვხვდება, რომლებიც  ქვემოთ არის შეჯამებული.

1. მიღების კონტექსტი და დასაბუთება

ქართული კანონპროექტისგან განსხვავებით, ევროპული დირექტივა ავტორიტარული, მტრული სახელმწიფოებიდან მომდინარე საფრთხეებისგან თავდაცვის ღონისძიებათა სისტემური ძალისხმევის ნაწილია. 2020 წლიდან, ევროპული დემოკრატიის სამოქმედო გეგმის[7] ფარგლებში, ევროკავშირის სტრუქტურებს დაწყებული ჰქონდათ მუშაობა ევროკავშირის შიგნით დემოკრატიული პროცესების ხელშემშლელი საქმიანობის, მათ შორის ანტი-ევროპული დეზინფორმაციის კამპანიისა და კიბერ-საფრთხეების აღკვეთის მიმართულებით.[8] აგრეთვე 2020 წლიდან ევროპული კომისია კანონის უზენაესობის ყოველწლიური ანგარიშების ფარგლებში  წევრ ქვეყნებს უცხოეთიდან დაფინანსებული ლობისტური საქმიანობის ზედამხედველობის წესების დანერგვისკენ მოუწოდებდა.[9]

დირექტივასა და ქართულ კანონპროექტს ერთმანეთისგან არსებითად რეგულაციის მიღების საჭიროების დასაბუთებაც განასხვავებს. ევროკომისიის მიერ დირექტივის მიღებას უსწრებდა ფართო კონსულტაციები წევრ სახელმწიფოებთან და სამოქალაქო ორგანიზაციებთან. ინიციირებამდე ევროკომისიამ კანონპროექტის ეკონომიკური, პოლიტიკური და სოციალური გავლენის შეფასებაც მოამზადა. ქართული კანონპროექტი კი პარლამენტმა ყოველგვარი კონსულტაციებისა და ზეგავლენის შეფასების გარეშე მიიღო, მიუხედავად იმისა, რომ ქართული კანონმდებლობაც ითვალისწინებს სიღრმისეული რეგულირების ზეგავლენის შეფასების ანგარიშის მომზადებას იმ შემთხვევაში, თუ განსახილველი საკითხი დაინტერესებულ მხარეებს შორის აზრთა არსებით სხვაობას იწვევს.[10] გარდა ამისა,  პარლამენტში კანონპროექტის საკომიტეტო განხილვები ოპოზიციის წარმომადგენლების გაძევებისა და ცენზურის ფონზე მიმდინარეობდა.[11]

ქართული კანონპროექტის განმარტებითი ბარათი ინიციატივის მიზნად უცხოური გავლენის გამჭვირვალობის უზრუნველყოფას ასახელებს[12] ისე, რომ არ განმარტავს „უცხო“ (მათ  შორის პარტნიორი) სახელმწიფოებიდან მომდინარე საფრთხეებს, ამ საფრთხეებთან გამკლავების გზებსა და სამოქალაქო სექტორში გამჭვირვალობის მიმართულებით არსებულ კონკრეტულ ხარვეზებს. ყოველგვარი დასაბუთების გარეშე კანონპროექტის მეორედ ინიციირება კი აშკარას ხდის, რომ კანონპროექტით დეკლარირებული მიზანი არ შეესაბამება მმართველი გუნდის რეალურ განზრახვებს.

2. მოქმედების ფარგლები

დირექტივის პროექტი ითვალისწინებს იმ პირებისა და ორგანიზაციების რეგისტრაციას, რომლებიც „ინტერესთა წარმომადგენლობით საქმიანობას“ ახორციელებენ, რაც გულისხმობს ევროკავშირის დონეზე კანონმდებლობის, პოლიტიკის ან საჯარო გადაწყვეტილებების მიღებაზე გავლენის მოხდენას.[13] ამასთან, დირექტივა ვრცელდება მხოლოდ „მესამე ქვეყნებზე“ და არა ევროპის ეკონომიკური ზონის წევრი სახელმწიფოების ხელისუფლებებსა და ამ ქვეყნებთან დაკავშირებულ სუბიექტებზე. აღნიშნულის საპირისპიროდ, ქართული კანონმდებლობა არ მიჯნავს ორგანიზაციებს არც საქმიანობის მიზნის და არც დაფინანსების წყაროს მიხედვით. ის უცხოური ძალის ინტერესების გამტარებელ ორგანიზაციად მიიჩნევს ყველა არაკომერციულ და მედია ორგანიზაციას, რომლებიც წლიური შემოსავლის 20 %-ზე მეტს „უცხოური ძალისგან“ იღებს.[14]

3. რეგისტრაციის ფარგლებში წარსადგენი ინფორმაცია

ქართული კანონპროექტი ითვალისწინებს საფინანსო დეკლარაციაში მაიდენტიფიცირებელი, საკონტაქტო (საიდენტიფიკაციო მონაცემები, ვებგვერდის და ადგილსამყოფელის მისამართი) და ფინანსური ინფორმაციის (მიღებული და დახარჯული ფულადი თანხის ოდენობა) ასახვას,[15] თუმცა ეს არ არის წარსადგენი მონაცემების სრული ჩამონათვალი. კანონპროექტი იუსტიციის სამინისტროს აგრეთვე ანიჭებს ნებისმიერ სხვა „საჭირო“ ინფორმაციის, მათ შორის განსაკუთრებული კატეგორიის პერსონალური მონაცემების, მოპოვების უფლებას.[16] სამინისტრომ ორგანიზაციასთან დაკავშირებული ინფორმაცია შეიძლება მიიღოს არამხოლოდ საჯარო დაწესებულებებისა და ორგანიზაციებისგან, არამედ ფიზიკური პირისგანაც. ეს ჩანაწერი პერსონალური მონაცემების არაპროპორციული და გაუმჭვირვალე დამუშავებისა და მარეგისტრირებელი ორგანოს თვითნებური მოქმედების რისკებს ქმნის, რადგან არ არის შემოსაზღვრული იუსტიციის სამინისტროსთვის მისაწოდებელი მონაცემების კატეგორია და იმ სუბიექტთა წრე, რომლისგანაც შესაძლოა ინფორმაცია იყოს მოთხოვნილი. მართალია, პერსონალური მონაცემები ფიზიკურ პირთან დაკავშირებული ინფორმაციაა, დეკლარაციას კი იურიდიული პირი წარადგენს, თუმცა „საჭირო“ ინფორმაციაში შესაძლოა აგრეთვე მოექცეს ორგანიზაციაში დასაქმებული ან/და მასთან სხვაგვარად დაკავშირებული პირების შესახებ ინფორმაციაც. შესაბამისად, ამგვარი მოწესრიგება მონაცემების არამიზნობრივი დამუშავების, მათ შორის უკანონო გავრცელების, საფრთხეს ქმნის.

4. გავლენა სამოქალაქო ჩართულობაზე

დირექტივა მკაფიო მითითებას შეიცავს არასამთავრობო სექტორის დაცვის მექანიზმების შემუშავების აუცილებლობასა და  სტიგმატიზაციის გამომრიცხავი ფორმით რეგისტრაციის უზრუნველყოფაზე.[17] ამ მიზნით ის მოითხოვს ნეიტრალური რეესტრის შექმნასა და ზედამხედველ სუბიექტად დამოუკიდებელი და პოლიტიკური გავლენებისგან თავისუფალი ორგანოს შერჩევას. ამის საპირისპიროდ, ქართული კანონმდებლობა სარეგისტრაციო პროცესს მთლიანად იუსტიციის სამინისტროსა და მის შემადგენლობაში არსებულ საჯარო სამართლის იურიდიულ პირებს (საჯარო რეესტრსა და იუსტიციის სახლს) ანდობს. იუსტიციის სამინისტრო კი აღმასრულებელი ხელისუფლების ორგანოა და არ არის დამოუკიდებელი დაწესებულება.

შეჯამება

საბოლოოდ, აშკარაა, რომ ევროკავშირის დირექტივის პროექტი, რომელსაც ამჟამად ევროპარლამენტი განიხილავს, ქართული კანონპროექტისგან რადიკალურად განსხვავებულ სულისკვეთებას ატარებს. თუ ევროკავშირის დირექტივა შიდადემოკრატიული პროცესების განმტკიცებას ემსახურება, ქართული ოცნების ინიციატივა ამ გზით პირიქით ახშობს დემოკრატიულ ღირებულებებს და სამოქალაქო აქტორების მარგინალიზებასა და სტიგმატიზირებას ისახავს მიზნად. მმართველი გუნდის კანონპროექტისგან განსხვავებით,   ევროკომისიამ დირექტივა კონკრეტული რისკების გასანეიტრალებლად და  შესაბამის მხარეებთან კონსულტაციის შემდეგ მიიღო. ამასთან, დირექტივა არ გავრცელდება ევროკავშირის წევრ ქვეყნებსა და იმ სუბიექტებზე, რომლებიც საზოგადოებრივი გადაწყვეტილებების მიღების პროცესში არ მონაწილეობენ.

გაზიარება