საერთო ცხელი ხაზი +995 577 07 05 63
სასამართლო სისტემა /
შეფასება
FARA სამოქალაქო და მედია ორგანიზაციებზე არ ვრცელდება: FARA-ს გამოყენების პრაქტიკა აშშ-ში და მისი დამზღვევი კონსტიტუციურ-სამართლებრივი სტანდარტები
შესავალი
„ქართული ოცნება“ ამერიკული კანონის „უცხოური აგენტების რეგისტრაციის შესახებ“ (Foreign Agents Registration Act (FARA)) შემოღებას სამოქალაქო და მედია ორგანიზაციებზე ზედამხედველობისა და კონტროლის მოპოვების კონტექსტში განიხილავს, იმის მიუხედავად, რომ FARA-ს ნებისმიერი გონივრული განმარტების პირობებში, ასეთი ორგანიზაციები კანონის რეგულირების სფეროს მიღმა უნდა დარჩნენ.
1938 წელს FARA-ს მიღების კონტექსტი, ევოლუცია და მისი გამოყენების ადმინისტრაციული და სასამართლო პრაქტიკა აჩვენებს, რომ FARA არა ავტონომიური საზოგადოებრივი და მედია ორგანიზაციების დაფინანსების წყაროების გამჭვირვალობას, არამედ მტრულად განწყობილი უცხო ქვეყნის ძალების აგენტების საქმიანობას არეგულირებს. საზოგადოებრივი და მედია ორგანიზაციები FARA-ს „აგენტის“ დეფინიციაში იმიტომაც ვერ მოექცევიან, რომ ისინი მრავალფეროვანი წყაროებიდან დაფინანსების გამო ვერ აკმაყოფილებენ კანონის ერთ-ერთ კრიტერიუმს − რომელიმე წყაროდან სრულად ან დიდწილად დაფინანსების შესახებ. სასამართლო საქმეებიც, რომლებიც FARA-ს ამა თუ იმ ასპექტის კონსტიტუციურობას განიხილავდა, ადასტურებს, რომ კანონს ვიწრო მიზანი და რეგულირების სფერო აქვს. FARA-ს მიზანია გააკონტროლოს უცხოური ძალის პირდაპირი გავლენა ადგილობრივ პოლიტიკაზე, როდესაც უცხოეთიდან დაფინანსებული პირები ავტონომიურად არ მოქმედებენ და სრულად ექვემდებარებიან პრინციპალის მითითებებს.
ის ფაქტი, რომ FARA-ს განჭვრეტადობასა და მსუსხავ ეფექტზე ამერიკის უზენაეს სასამართლოს მსჯელობა არც კი მოსწევია, შემდეგი მიზეზებით აიხსნება: 1. დიდი ხნის განმავლობაში (1960-იანი წლებიდან 2016 წლამდე) კანონის ფაქტობრივი აღუსრულებლობა; 2. კანონის რეგულირების ვიწრო სფერო და მიზანი; 3. დამოუკიდებელი სასამართლო სისტემა; 4. ქვეყანაში გამოხატვის თავისუფლების მნიშვნელობაზე პოლიტიკური და სამართლებრივი კონსენსუსი. საქართველოში კი პირიქით, FARA-ს სამოქალაქო საზოგადოების მიმართ მტრულად განწყობილი პოლიტიკური კულტურა, გამოხატვის და გაერთიანების თავისუფლების იდეალებისგან დაცლილი „მიტაცებული“ სასამართლო ხვდება.
FARA-ს კანონის საქართველოში მიღების პროცესში გასათვალისწინებელია ერთი ფუნდამენტური საკითხი. ეს კანონი ამერიკული სამართალში, რომელიც პრეცედენტულ სამართლის სისტემას ეფუძნება, სასამართლო პრაქტიკის შესაბამისად აღსრულდება, რომელიც სავალდებულოა და სამართლის წყაროს ძალა აქვს. ჩვენს რეალობაში კი FARA-ს ტრანსპლანტაცია შეუძლებელია მხოლოდ კანონის ტექსტის კოპირებით, თუ მხედველობაში არ იქნება მიღებული ამ კანონის გამოყენების სასამართლო პრაქტიკა და მთელი რიგი გადაწყვეტილებები, რომლებიც აზუსტებს კანონის შინაარსს, სტანდარტებს და პრინციპებს. იმ შემთხვევაში, თუ ქართული ოცნება FARA-ს კანონის ამერიკული სასამართლო პრაქტიკის ლოგიკით გამოყენებას ასევე ზედმიწევნით შეეცდება, მაშინ აშკარაა, რომ სხვა ქვეყნებიდან დაფინანსებული, მაგრამ დამოუკიდებელი დღის წესრიგის მქონე სამოქალაქო და მედია ორგანიზაციები FARA-ს ტიპის კანონის მოქმედებაში ვერ მოექცევიან.
როგორ ჩანს, „ქართულ ოცნებას“, ერთი შეხედვით, საზოგადოებრივი და მედია ორგანიზაციების კონტროლისთვის აშკარად შეუსაბამო FARA-ს გადმოღება, კანონში გათვალისწინებული მკაცრი სისხლის სამართლებრივი მექანიზმების და ინდივიდუალურ დონეზე კანონის სელექციური და პოლიტიკური მოტივებით გამოყენების გამო სურს. ამაზე ღიად მიუთითებენ მმართველი გუნდის წარმომადგენლები, მათ შორის, ირაკლი კობახიძე,[1] შალვა პაპუაშვილი[2] და მამუკა მდინარაძე.[3] მმართველ გუნდს FARA-ს კანონის გამოყენება საქართველოში, ამერიკული რეალობისგან განსხვავებით, დამოუკიდებელი სასამართლოს და გამოხატვისა და გაერთიანების თავისუფლების დაცვის მყარად დამკვიდრებული გარანტიების გარეშე ესახება და წარმოუდგენია, რომ ამერიკული სახელდების კანონის ინსტრუმენტალიზებას სამოქალაქო საზოგადოების დაზიანებისთვის გამოიყენებს.
იმ პირობებში, როდესაც კანონის ბოროტად გამოყენების რისკები და მისი მსუსხავი ეფექტი ამერიკაშიც აქტუალური რჩება და კრიტიკოსების ყურადღებას იპყრობს, ცხადია, ვერ გვექნება მოლოდინი, რომ „მიტაცებული“ სასამართლო FARA-ს ნორმებს თვითნებურად, არაგონივრულად და ზედმეტად ფართოდ არ განმარტავს. ამდენად, კრიმინალიზების მანდატით აღჭურვილი FARA-ს შემოღება ქართულ რეალობაში აბსოლუტურად განსხვავებული შედეგის მომტანი იქნება, ვიდრე ის არის აშშ-ში. ამის საჩვენებლად, და „ქართული ოცნების“ დეზინფორმაციის დასაბალანსებლად, ქვემოთ განვიხილავთ: 1.FARA-ს მიზანს და ისტორიულ ევოლუციას; 2.FARA-ს რეგულირების სფეროს; 3. FARA-ს ბოლოდროინდელ ინსტრუმენტალიზების ნიშნებს; 4. FARA-ს ინსტრუმენტალიზების დამზღვევ კონსტიტუციურ-სამართლებრივ სტანდარტებს ამერიკაში.
FARA-ს მიზანი და ისტორიული ევოლუცია
FARA-ს საწყისები 1934 წელს აშშ-ის 73-ე მოწვევის კონგრესის ერთ-ერთი სპეციალური კომიტეტის მოკვლევიდან იწყება, რომელსაც დავალებული ჰქონდა „არა-ამერიკული“ აქტივობების გამოძიება.[4] კომიტეტმა რამდენიმე მოსმენაც ჩაატარა და საბოლოო ანგარიში 1935 წელს გამოაქვეყნა, სადაც მოყვანილი იყო მტკიცებულებები კონკრეტულ პირებზე, რომლებიც ეწეოდნენ ფაშისტურ და კომუნისტურ პროპაგანდას უცხო მთავრობებისა და პოლიტიკური პარტიების დაკვეთით.[5] კომიტეტის ანგარიში კონგრესს მოუწოდებდა მიეღო კანონი, რომელიც დაავალდებულებდა ნებისმიერი „უცხო ხელისუფლების, პოლიტიკური პარტიის, ინდუსტრიული ან კომერციული ორგანიზაციის წარმომადგენლობით აღჭურვილ საჯაროობის (publicity), პროპაგანდის ან საზოგადოებრივი ურთიერთობის (public-relations) აგენტებს“, დარეგისტრირებულიყვნენ ფედერალურ დონეზე.[6] 1938 წელს უკვე კანონად ქცეული FARA „უცხოური ძალის აგენტებს“ (‘agent of a foreign principal’) ავალდებულებდა, მათი კონტრაქტებისა და კომპენსაციების თაობაზე ინფორმაციის რეგისტრაციას.[7] კანონმა „უცხო ძალის აგენტად“ მიიჩნია ყველა, „ვინც ახორციელებს, ჩაბმულია, ან თანახმაა განახორციელოს ქმედებები, როგორც უცხო ძალის ან მის მიერ სრულად ან დიდწილად, პირდაპირ ან არაპირდაპირ დაფინანსებულმა საზოგადოებრივი ურთიერთობის მრჩეველმა, საჯარო აგენტმა, მოსამსახურემ, წარმომადგენელმა ან ადვოკატმა.“[8]
1938 წელს კანონის მიღება პირდაპირ დაუკავშირდა მეორე მსოფლიო ომის პირისპირ მდგარი ქვეყნის ინფორმაციული უსაფრთხოების საკითხებს.[9] FARA იმ დროის ამერიკაში მიიჩნეოდა ტოტალიტარული სახელმწიფოებისგან დემოკრატიისა და სამოქალაქო თავისუფლებების დაცვის მექანიზმად და ამ კუთხით გამონახულ კომპრომისად,[10] რომელსაც ხელისუფლების დამხობისკენ მიმართული ქმედებების კრიმინალიზება უნდა მოეხდინა.[11] ამგვარი აქტივობების პირდაპირი აკრძალვის ნაცვლად, კანონი დაეყრდნო მათი „შეუწყნარებელი საჯაროობის შუქქვეშ მოქცევას (‘spotlight of pitiless publicity’) დამანგრეველი პროპაგანდის გავრცელების შესაკავებლად.“[12] მეორე მსოფლიო ომის მიმდინარეობისას, FARA აქტიურად გამოიყენებოდა აშშ-ში აქტიური პრონაცისტური საქმიანობების დევნისა და გამოძიებისთვის.[13] ამ გაგებით FARA გამჭვირვალობის საკითხის ეროვნული უსაფრთხოების პოლიტიკის იარაღად გამოყენების (weaponization) ერთ-ერთი პირველი და გამორჩეული მაგალითია.[14] ამდენად, FARA-მ იმ დროს შესაძლებელი გახადა ნაცისტური იდეების საჯარო სივრციდან განდევნა, ფაშისტური გამომცემლობების დახურვა და ა.შ.[15] თუმცა, კანონის მიერ შემოღებული საკმაოდ ფართო და ბუნდოვანი ნორმატიული ტერმინოლოგია, უკვე შემდგომ ათწლეულებში, ადამიანის უფლებებზე მომუშავე ჯგუფებისა და ადამიანების დევნის რისკიც გახდა (იხ. მე-3 ქვეთავი).
FARA-ში მეოცე საუკუნის განმავლობაში სამჯერ შევიდა არსებითი ცვლილებები: 1942, 1966 და 1995 წლებში.[16] 1942 წელს FARA-ს აღსრულება სახელმწიფო დეპარტამენტიდან იუსტიციის დეპარტამენტს გადაეცა.[17] ამ ცვლილებამ ასევე ნათელი გახადა FARA-ს მიზანი: „აშშ-ის ეროვნული თავდაცვის, შიდა უსაფრთხოების და საგარეო ურთიერთობების დაცვა იმ საქმიანობების გასაჯაროების მოთხოვნით, რომელიც ხორციელდება უცხო ხელისუფლებების მიერ ან მათი სახელით (activities for or on behalf of foreign governments).“[18] ამ დროიდან, კანონის აღსრულების ფოკუსი ნაცისტებიდან კომუნისტებსა და მათ მხარდამჭერებზე გადავიდა. იუსტიციის დეპარტამენტის ანგარიშის მიხედვით, მეორე მსოფლიო ომის დასრულებიდან 1963 წლამდე, FARA-ს საფუძველზე 12 შემთხვევაზე დაიწყო დევნა, მათგან სამში ფიგურირებდა საბჭოთა კავშირი, ხუთში კი − კუბა.[19]
1960-იანი წლების დასაწყისში დამდგარი ახალი ეკონომიკური ვითარებისა და გაზრდილი ვაჭრობის შესაბამისად, აშშ-ში გააქტიურდა ლობიზმის რეგულირების საკითხი. სენატის ერთ-ერთ ანგარიშში აღნიშნული იყო, რომ „ძველი უცხო აგენტების ადგილი დაიკავეს ლობისტებმა და საჯარო ურთიერთობების მრჩევლებმა, რომელთა მიზანი არა სახელმწიფო გადატრიალება, არამედ მათი კლიენტისთვის სასურველი პოლიტიკების ლობირებაა.“[20] ამ ახალი რეალობის მოსახელთებლად, კონგრესის მიერ მიღებული შესწორებებით, FARA-ს ფოკუსი გადავიდა „მათზე, ვინც ხელს უწყობს არა მხოლოდ უცხო ქვეყნების მთავრობებს, არამედ მათთან მჭიდროდ დაკავშირებულ საწარმოებს/ბიზნესებს.”[21] ამდენად, 1966 წელს განხორციელებული ცვლილებების მიზანი ეკონომიკური ინტერესების რეგულირება იყო.[22] დამატებით, FARA-ში გაჩნდა ხელისუფლების შემზღუდავი მოთხოვნა, კერძოდ, მთავრობამ უნდა დაამტკიცოს, რომ „აგენტი მოქმედებს უცხო ძალის ბრძანებით, მოთხოვნით, მითითებითა და კონტროლით.“[23]
ბოლო მნიშვნელოვანი ცვლილება FARA-ში 1995 წელს შევიდა, რომლითაც მისი ფარგლები „ლობიზმის გამჟღავნების აქტთან“ მიმართებით დავიწროვდა. კერძოდ, ეს აქტი ლობისტებს, რომლებიც „გარე კომერციული ინტერესებით მოქმედებდნენ,“ რეგისტრაციის ვალდებულებას უდგენდა.[24] შესწორებების მიხედვით, თუ ლობისტი „ლობიზმის გამჟღავნების აქტის“ საფუძველზე დარეგისტრირდებოდა, FARA-ს ფარგლებში რეგისტრაციის ვალდებულებისგან თავისუფლდებოდა.[25] ამ ცვლილების შემდეგ, FARA-ს საფუძველზე რეგისტრაციის მაჩვენებელი 30%-ით შემცირდა.[26] გარდა ამისა, 1995 წლის შესწორებით, ტერმინი „პროპაგანდა“ ჩანაცვლდა უფრო ნეიტრალური შინაარსის „ინფორმაციული მასალებით.“[27]
განსხვავებულია FARA-ს და „ლობიზმის გამჟღავნების აქტის“ მოქმედების ფარგლები, მიზნები და აღსრულების მექანიზმები. ლობიზმის კანონი მიემართება შიდა და გარე კომერციულ ორგანიზაციებს და არა მთავრობებს ან პოლიტიკურ პარტიებს. იმისათვის, რომ პირი ლობისტად ჩაითვალოს, ეს მისი საქმიანობის ძირითადი ასპექტი უნდა იყოს, კერძოდ, 3 თვის განმავლობაში თავისი დროის 20%-ზე მეტს ის ლობისტურ საქმიანობას უნდა ახმარდეს.[28] კანონის უშუალო მიზანი კორპორაციული, სავაჭრო ასოციაციებისა და პროფესიონალი ლობისტების საქმიანობის გამჭვირვალობის უზრუნველყოფაა. ლობიზმის კანონის აღსრულებაზე პასუხისმგებელია სენატის მდივანი და წარმომადგენელთა პალატის კლერკი.[29]
შესაბამისად, როგორც FARA-ს თავდაპირველი, 1938 წელს მიღებული ვარიანტი და მისი აისტორიული წინაპირობები, ასევე, შემდგომ შესული ცვლილებები და FARA-ს უკიდურესად დავიწროებული გამოყენება ცხადად მიუთითებს, მისი მიღება განპირობებული იყო კონკრეტულ კონტექსტში არსებული თავდაცვისა და ეკონომიკური უსაფრთხოების გამოწვევებით.
1. FARA-ს რეგულირების სფერო: ვისზე (არ) ვრცელდება FARA
FARA ავალდებულებს უცხო ძალის აგენტებს − პირებს, რომლებიც აშშ-ს საშინაო თუ საგარეო პოლიტიკის ცვლილებისთვის ზემოქმედებს ამერიკის ორგანოებსა თუ თანამდებობის პირებზე უშუალოდ უცხო ძალის ინტერესების შესაბამისად − პერიოდულად გაასაჯაროონ თავიანთი საქმიანობა, ფინანსური წყაროები და ოდენობა. მაგალითად, თუ უშუალოდ საქართველოს სახელმწიფოს მიერ დაქირავებული ლობისტური კომპანია კონგრესში ქართული ჯარისთვის შეიარაღებით დახმარებას ლობირებს, FARA მას ამ კონკრეტული შედეგების მიღწევისთვის განხორციელებული ღონისძიებების დეკლარირებას დაავალდებულებს.[30]
FARA-ს დღეს მოქმედი რედაქცია „უცხო ძალის“ (foreign principal) ქვეშ შემდეგ აქტორებს მოიაზრებს: უცხო ქვეყნის მთავრობა ან პოლიტიკური პარტია; უცხო ქვეყნის კანონების საფუძველზე დაფუძნებული და მოქმედი ორგანო/გაერთიანება (entity); და აშშ-ის მიღმა მცხოვრები ნებისმიერი პირი, გარდა აშშ-ის მოქალაქეებისა.[31] იმის გამო, რომ ნორმატიული დეფინიცია ძალიან ფართოა, მისი არაკეთილსინდისიერი განმარტების შემთხვევაში, შეიძლება მოიცვას, მათ შორის, ფონდები, საზოგადოებრივი და მედია ორგანიზაციებიც.[32] თუმცა, FARA, მაგალითად რუსული “აგენტების კანონისგან” განსხვავებით, უცხო ძალასა და აგენტს შორის ურთიერთობის დასაბუთებული მტკიცებულების სტანდარტს ადგენს.[33] ამის მაგალითია კონკრეტული სტრატეგიული სამართალწარმოებები (Inducing litigation), როცა ორგანიზაციისთვის უცხოური წყაროს მიერ პირდაპირ განისაზღვრება და გაიწერება სამართალწარმოების აქტივობები თუ ფარგლები.[34] ასეთ დროს უნდა დგინდებოდეს უცხო ძალასა და აგენტს შორის შეთანხმების ფაქტი, რომელიც სამართალწარმოების პროცესს უშუალოდ პრინციპალის სახელით განხორციელებულ მოქმედებად აქცევს.[35]
რაც შეეხება უცხო ძალის აგენტს, ის შეიძლება იყოს ნებისმიერი პირი, რომელიც მოქმედებს როგორც უცხო ძალის წარმომადგენელი, თანამშრომელი ან მოსამსახურე; საქმიანობს უცხო ძალის დავალებით, ხელმძღვანელობით, მითითებით ან მისი კონტროლის ქვეშ; ან მოქმედებს ნებისმიერი სხვა პირის მითითებით, რომლის საქმიანობა პირდაპირ ან ირიბად, მთლიანად ან დიდწილად ფინანსდება, კონტროლდება ანდა სუბსიდირდება უცხო ძალის მიერ.[36]
იმისათვის, რომ უცხო ძალისა და აგენტის ურთიერთობები FARA-ს რეგულირების ქვეშ მოექცეს, საჭიროა, რომ სახეზე იყოს კონკრეტული საქმიანობები (covered activities). ასეთია 4 ტიპის აქტივობა, რომელიც FARA-ს ფარგლებში რეგისტრაციის ვალდებულებას იწვევს. კერძოდ, უცხო ძალისთვის ან მისი ინტერესების შესაბამისად: 1. ფულადი სახსრების ან „სხვაგვარ ღირებულების მქონე ქონების“ მოთხოვნა ან განაწილება; 2. აშშ-ის ხელისუფლების ან სააგენტოების წინაშე წარმომადგენლობა; 3. პოლიტიკურ აქტივობებში ჩართვა; 4. საჯარო ურთიერთობების მრჩევლად (public relations counsel), საინფორმაციო მუშაკად (information-service employee), ან პოლიტიკურ კონსულტანტად (political consultant) საქმიანობა. ბოლო ორი კატეგორია ყველაზე ფართოა და ხშირად ხდება დავისა და მანიპულაციების საგანი.[37] უშუალოდ კანონი „პოლიტიკურ საქმიანობად“ განმარტავს ნებისმიერ აქტივობას, რომელშიც პირი ერთვება იმ განზრახვით, რომ უცხო სახელმწიფოების ან პარტიების ინტერესების შესაბამისად გავლენა მოახდინოს აშშ-ის შიდა თუ საგარეო პოლიტიკაზე.[38]
იუსტიციის დეპარტამენტის მიერ 2020 წელს შემუშავებულ გაიდლაინს მეტი სიცხადე შეაქვს ზემოაღნიშნულ საკითხებში. დეპარტამენტი მიუთითებს, რომ FARA-ს მიზანი „არა სიტყვის თავისუფლების შეზღუდვა, არამედ იმგვარი სიტყვის (ქმედების) იდენტიფიცირებაა, რომელიც უცხო ძალას ეკუთვნის.“[39] დეპარტამენტი აღნიშნავს, რომ FARA-ს მოქმედების ფარგლებში არ უნდა მოექცეს აშშ-ის კონსტიტუციის პირველი შესწორებით დაცული გამოხატვის ფორმები, რომელიც, შეიძლება ემთხვეოდეს უცხო ძალის ინტერესებს, მაგრამ არსებითად წარმოადგენდეს პირის/ორგანიზაციის სიტყვისა და გაერთიანების თავისუფლების განხორციელების ნორმალურ შემთხვევას.[40] FARA არ მოითხოვს პირთა რეგისტრაციას მხოლოდ იმის გამო, რომ სახეზეა მოსაზრებებს შორის თანხვედრის არსებობა.[41] „ნორმალურ შემთხვევაში“ კი იგულისხმება, რომ ინდივიდი გამოხატავს საკუთარ აზრებს, მოქმედებს დამოუკიდებლად, და არა როგორც უცხო ძალის „აგენტი ან ალტერ ეგო.“[42] იუსტიციის დეპარტამენტის მიხედვით, სწორედ ეს არის FARA-ს საფუძველზე პირის აგენტად მიჩნევის „საბოლოო ტესტი.“[43]
გაიდლაინი აყალიბებს კონკრეტულ კრიტერიუმებს პირისთვის აგენტის სტატუსის მინიჭების გადასაწყვეტად. კერძოდ, უნდა დადგინდეს:
- იყვნენ თუ არა ისინი, ვისაც პრინციპალმა მოსთხოვა ამა თუ იმ მოქმედების განხორციელება, „სპეციფიკურად დაკონკრეტებულები/განსაზღვრულები.“ ზოგადი მოწოდებები ან კომუნიკაციის ფორმები სხვადასხვა ჯგუფების (მაგ.: რელიგიური, ეთნიკური უმცირესობები) მიმართ ამ კრიტერიუმში არ თავსდება;
- იყო თუ არა მოთხოვნილი ქმედება სპეციფიკურად ჩამოყალიბებული. მაგალითად, პოლიტიკური ან ფინანსური დახმარების უბრალოდ დაპირება ამგვარი „მოთხოვნის“ წინაპირობად ვერ ჩაითვლება. უნდა არსებობდეს პრინციპალის მოთხოვნებთან შესაბამისობის დამდგენი კონკრეტული ინსტრუქციები;
- ახორციელებს თუ არა პირი ქმედებას კომპენსაციის სანაცვლოდ (ფული, ბიზნესის ხელშეწყობა და სხვ.) ან იძულებით;
- არის თუ არა თანხვედრაში პირის მიერ განხორციელებული პოლიტიკური აქტივობები მის ინტერესებთან და სუბიექტურ ხედვებთან, გამოხატავს თუ არა ინდივიდის/ორგანიზაციის ქცევა მის ნამდვილ მიზნებს, იდეებსა თუ აზრებს. სხვა სიტყვებით, უნდა დადგინდეს, მოქმედებს ის საკუთარი თუ პრინციპალის სახელით;
- როგორია პრინციპალისა და ინდივიდის ურთიერთობის ბუნება: არსებობს თუ არა მათი თანამშრომლობის დამადასტურებელი მტკიცებულება; არის თუ არა ინდივიდის მოქმედებები პრინციპალის მიერ კოორდინირებული; იღებს თუ არა ინდივიდი შესრულებული სამუშაოს შეფასების feedback-ს; რამდენად ხშირად ხვდებიან ინდივიდი და პრინციპალი ერთმანეთს; არის თუ არა მათი ურთიერთობა დოკუმენტირებული წერილობითი შეთანხმებით, ხოლო განხორციელებული ქმედება ერთჯერადია თუ გეგმის ნაწილი.[44]
მიუხედავად რიგი საკანონმდებლო პრობლემებისა, რომლებიც FARA-ს პოლიტიკური ინსტრუმენტალიზების საშუალებას იძლევა, ცალსახაა, რომ კანონის მიზნობრივი განმარტების შემთხვევაში, მისი რეგულირების სფეროში საზოგადოებრივი და მედია ორგანიზაციები ვერ მოექცევიან. ამას მოწმობს ის ფაქტიც, რომ აშშ-ში FARA-ს ფარგლებში რეგისტრირებული არაკომერციული იურიდიული პირების წილი, 2023 წლის მონაცემებით, 5%-ზე ნაკლებია.[45] ამავეს მოწმობს FARA-ს საფუძველზე სისხლისსამართლებრივი დევნის გამოყენების პრაქტიკა, რომელიც დაიწყო მხოლოდ იმ პირებისა და ორგანიზაციების წინააღმდეგ, რომლებიც დაკავშირებული იყვნენ ფულის გათეთრებასთან, თაღლითობასთან, სანქციების თავიდან აცილებასთან, საარჩევნო კამპანიის დროს უკანონო შემოწირულებებთან, მოსყიდვასთან, ტერორიზმთან და მტრულად განწყობილ უცხოურ ძალებთან.[46] FARA ადგენს კონკრეტულ გამონაკლისებსაც, რომელზეც კანონის მოქმედება არ ვრცელდება: დიპლომატები და ოფიციალური საგარეო წარმომადგენლობა; კომერციული აქტივობები; იურისტები (ვინც უცხო ძალის სასამართლო წარმომადგენლობას ახორციელებს) და ლობისტები (ვინც რეგისტრირებულია „ლობიზმის გამჟღავნების აქტის” ფარგლებში); რელიგიური და აკადემიური საქმიანობები; ჰუმანიტარული დახმარება და „სხვა საქმიანობები, რომლებიც არსებითად არ ემსახურება საგარეო ინტერესს.“[47]
საზოგადოებრივი ორგანიზაციების კონტექსტში განსაკუთრებით მნიშვნელოვანია იუსტიციის დეპარტამენტის მიერ დადგენილი პრაქტიკა სწორედ ბოლო საგამონაკლისო დებულებასთან მიმართებით („სხვა საქმიანობები, რომელიც არსებითად არ ემსახურება საგარეო ინტერესს“). 2024 წლის 12 მარტს მიღებული რევიზირებული გადაწყვეტილებით, დეპარტამენტმა საგამონაკლისო წესით დაცულ სფეროში მოაქცია ერთ-ერთი ორგანიზაცია შემდეგი არგუმენტაციით: უცხო ძალის გრანტთან დაკავშირებული აქტივობები პირდაპირ თანხვედრაში იყო თავად ამ ორგანიზაციის გაცხადებული მიზნებთან; ორგანიზაციის აქტივობებზე უცხო ძალა არსებით ზეგავლენას არ ახდენდა; ორგანიზაციის აქტივობები არ იყო უშუალოდ ნაკარნახევი და არ ემსახურებოდა უცხო სახელმწიფოს ან პოლიტიკური პარტიის ინტერესების ხელშეწყობას.[48]
1. FARA-ს ბოლოდროინდელი ინსტრუმენტალიზება
ფაქტს, რომ საზოგადოებრივი და მედია ორგანიზაციების დაფინანსების წყაროების გამჭვირვალობის უზრუნველყოფა FARA-ს მიზანს არ წარმოადგენს, მოწმობს მისი გამოყენების ზოგადი პრაქტიკაც კანონის მიღებიდან დღემდე. ამის მიუხედავად, კანონის პრობლემური გამოყენების ერთეული შემთხვევები ფიქსირდება, რაც კანონის ნორმატიულ პრობლემურობაზე მიანიშნებს და იურიდიულ წრეებში კანონის კრიტიკის საგანი ხდება.
სამეცნიერო ლიტერატურაში ინსტრუმენტალიზების შემთხვევად სახელდება 1950-იანი წლების დასაწყისში ომის საწინააღმდეგო საზოგადოებრივი ორგანიზაციის − მშვიდობის საინფორმაციო ცენტრის, პოლიტიკური ნიშნით დევნა.[49] მათ შორის, FARA-ს საფუძველზე იდევნებოდა სამოქალაქო უფლებებისთვის და რასობრივი სეგრეგაციის წინააღმდეგ მებრძოლი გამორჩეული აქტივისტი W.E.B. Du Bois.[50] 1960-იანი წლებიდან კანონი ფაქტობრივად არ გამოიყენებოდა. 1966-დან 2015 წლამდე, იუსტიციის დეპარტამენტმა მხოლოდ 7 კრიმინალური საქმე აღძრა FARA-ს საფუძველზე.[51] ნიშანდობლივია, რომ 1960-იანი წლებიდან დაკარგული აქტუალობა FARA-მ 2016 წელს ამერიკის არჩევნებში რუსეთის ჩარევის შესახებ ინფორმაციის გავრცელების შემდგომ შეიძინა. მაგალითად, ამ კონტექსტში რეგისტრაციისთვის თავის არიდების გამო ბრალი წარედგინათ რუსეთის ინტერნეტის კვლევის სააგენტოს (Russia's Internet Research Agency) წევრებს.[52] რეგისტრაცია დაევალა რუსეთის ბიუჯეტიდან დაფინანსებულ ორ მედია საშუალებასაც (Sputnik, RT TV America[53]).[54]
FARA-ს კრიტიკული საზოგადოებრივი ორგანიზაციების წინააღმდეგ გამოყენების უკანასკნელი მაგალითი პრეზიდენტ დონალდ ტრამპის პირველი ვადის განმავლობაში გარემოს დაცვითი ორგანიზაციების მიმართ გვხვდება.[55] მაგალითად, FARA იუსტიციის დეპარტამენტმა აამოქმედა ნორვეგიის მთავრობის მიერ დაფინანსებული არაკომერციული გარემოსდაცვითი ორგანიზაცია NWF-ის წინააღმდეგ. ამას გარდა, ამავე პერიოდში რესპუბლიკური პარტიის წარმომადგენლებმა კონგრესში დაიწყეს რამდენიმე არაკომერციული გარემოსდაცვითი ორგანიზაციის საქმიანობის შესწავლა FARA-ს მიზნებისთვის, თუმცა საბოლოოდ კონგრესში ინიცირებულ ამ შესწავლას სამართლებრივი რეაგირება არ მოჰყოლია. ეს საქმეები სწორედ FARA-ს პრობლემურობის მაჩვენებელია, რადგან მასში გაწერილი კრიტერიუმების გვერდის ავლით,[56] მისი ბოროტად გამოყენების ცდუნება მაინც რჩება. აღსანიშნავია, რომ იუსტიციის დეპარტამენტის გადაწყვეტილება NWF-ის სავალდებულო რეგისტრაციის შესახებ, რომელსაც ორგანიზაცია ეწინააღმდეგებოდა, არ მისულა სასამართლომდე, შესაბამისად, არ არსებობს NWF-ის რეგისტრაციის ვალდებულების კანონიერების შესახებ საბოლოო განმარტებებიც.
FARA-ს ბოროტად გამოყენების რისკები მისი კონსტიტუციურობის თვალსაზრისით აღიარებულია როგორც ლიტერატურაში,[57] ასევე პოლიტიკურ და უფლებადაცვითი ორგანიზაციების წრეებში. ეს კრიტიკა გამძაფრდა სწორედ 2016 წლიდან, როდესაც კანონის „გაცოცხლება“ დაიწყო, თავდაპირველად, ამერიკის არჩევნებში რუსეთის ჩარევის შესახებ მტკიცებულებებზე რეაგირებისთვის, ხოლო შემდგომ, პრეზიდენტ დონალდ ტრამპის პრეზიდენტობის პერიოდში მაშინდელი ადმინისტრაციის პოლიტიკური განწყობებიდან გამომდინარე გარემოსდაცვითი ორგანიზაციების წინააღმდეგ.[58] მაღალი რეპუტაციის და გამოცდილების მქონე, როგორც კონსერვატიულმა (მაგ. Americans for Prosperity), ისე ლიბერალურმა ორგანიზაციებმა (მაგ. ACLU, NRDC, and Oxfam America) გამოთქვეს შიში, რომ FARA-ს ზედმეტად ფართო და ბუნდოვანი ბუნება შესაძლოა დამაზიანებელი ყოფილიყო გამოხატვის და გაერთიანების თავისუფლებისთვის.[59] ბოლო პერიოდში კრიტიკა გამძაფრდა იმ თვალსაზრისითაც, რომ მსოფლიოს სხვადასხვა წერტილში, მათ შორის, საქართველოში[60] უფლებადაცვითი ორგანიზაციების წინააღმდეგ შემუშავებული კანონმდებლობების[61] ნაწილი, როგორც მინიმუმ, რიტორიკის დონეზე დაეყრდნო FARA-ს,[62] ზოგჯერ კი მის იდენტურ ვერსიებს (მაგ. ნიკარაგუაში) სამოქალაქო საზოგადოების დასასუსტებლად/გასანადგურებლად (ნიკარაგუაში დაიხურა 3000-მდე სამოქალაქო ორგანიზაცია), რაც შესაძლებელი გახდა დამოუკიდებელი სასამართლოს არარსებობის და FARA-ს ტიპის კანონების არაკონსტიტუციურად ფართო განმარტებების პირობებში.[63]
2. FARA-ს ინსტრუმენტალიზების დამზღვევი კონსტიტუციურ-სამართლებრივი სტანდარტები
როგორც აღვნიშნეთ, ამერიკაში FARA-ს ინსტრუმენტალიზებას, ერთი მხრივ, მისი რეგულირების ვიწრო სფეროსა და მიზანზე, მეორე მხრივ, გამოხატვის თავისუფლების მნიშვნელობაზე ამერიკაში მაღალი პოლიტიკური და სამართლებრივი კონსენსუსი აზღვევს. გამოხატვის თავისუფლებაზე FARA-ს მსუსხავ ეფექტზე ამერიკის უზენაეს სასამართლოს მსჯელობა არ მოსწევია სწორედ ასეთი კონსენსუსიდან და დიდი ხნის განმავლობაში (1960-იანი წლებიდან 2016 წლამდე) კანონის აღუსრულებლობის ფაქტიდან გამომდინარე.
უზენაესი სასამართლო FARA-ს მიზანზე
უზენაესი სასამართლოს საქმეები, რომლებიც FARA-ს ამა თუ იმ ასპექტს ეხებოდა, ადასტურებს, რომ FARA-ს ვიწრო მიზანი და რეგულირების სფერო აქვს, გააკონტროლოს უცხოური ძალის პირდაპირი გავლენა ადგილობრივ პოლიტიკაზე, როდესაც უცხოეთიდან დაფინანსებული პირები ავტონომიურად არ მოქმედებენ და როგორც აგენტები, სრულად ექვემდებარებიან პრინციპალის მითითებებს. ამ საქმეებში განვითარებული მსჯელობა საკმარისია დასკვნის გამოსატანად, რომ სასამართლო კანონის კონსტიტუციურობის წინაპირობად სწორედ კანონის მიზნისა და რეგულირების სფეროს ვიწრო განმარტებას მიიჩნევს. სასამართლოს თანახმად, „კანონი მიზნად ისახავს უცხო წარმომავლობის ინფორმაციის ასეთად აღნიშვნას, რათა მსმენელებმა და მკითხველებმა იცოდნენ, რომ ინფორმაცია არ მომდინარეობს დაუინტერესებელი წყაროსგან [disinterested source].“[64] სასამართლო უთითებს საკანონმდებლო ინიციატივაზე მომუშავე კომიტეტის დასკვნაზეც, რომლის თანახმად, კანონმდებლის მიზანი არ ყოფილა აგენტის დავალდებულება გაემჟღავნებინა ის ინფორმაცია, რომელიც არ ეხებოდა კონკრეტულად პრინციპალისთვის განხორციელებულ საქმიანობას.[65] უზენაესმა სასამართლომ ასევე დააკონკრეტა, რომ კანონის მიზანი არ არის, ადამიანები დაუქვემდებაროს დასჯას იმის გამო, რომ მათი ქმედება პატრიოტულ სულისკვეთებას შეურაცხყოფს.[66]
ამდენად, ამერიკის უზენაესი სასამართლო FARA-ზე მსჯელობს მხოლოდ მისი ვიწრო რეგულირების კონტექსტში, რომელიც ადგილობრივი ორგანიზაციებს არ მოიცავს თუ (და რა ფარგლებშიც) ისინი საქმიანობის ავტონომიურობას ინარჩუნებენ.
კანონის ზედმეტად ფართო მოქმედების/განუჭვრეტელობის აკრძალვა კონსტიტუციის პირველი შესწორების კონტექსტში
იმ შემთხვევაშიც, თუ FARA-ს მიზნის კონსტიტუციურობაზე კითხვები არ ჩნდება, კანონის ინსტრუმენტალიზების რისკები მაინც ექცევა „ზედმეტად ფართო ფორმულირების“ წინააღმდეგ [overbreadth challenge] კონსტიტუციურ-სამართლებრივი სტანდარტის სფეროში. ეს სტანდარტი განსაკუთრებული სიმკაცრით მოწმდება გამოხატვის თავისუფლების კონტექსტში „მსუსხავი ეფექტის“ თავიდან აცილების ინტერესიდან გამომდინარე. უზენაესი სასამართლოსთვის პრობლემურია ნებისმიერი კანონი, რომელიც გამოხატვის თავისუფლებას ისე ფართოდ არეგულირებს, რომ საბოლოოდ მის ქვეშ შეიძლება დაცული გამოხატვაც მოექცეს.[67] სწორედ ამ სტანდარტზე დაყრდნობით, 2021 წელს მიღებულ გადაწყვეტილებაში სასამართლომ არაკონსტიტუციურად ცნო კალიფორნიის გენერალური პროკურორის ოფისის მიერ სახელმწიფოსთვის დონორის (კონფიდენციალურობის პირობით) გამჟღავნების ვალდებულების დაკისრება საქველმოქმედო ორგანიზაციებისთვის, რადგან მას მსუსხავი ეფექტი ჰქონდა გაერთიანების თავისუფლებაზე.[68] განსხვავებულია უზენაესი სასამართლოს პოზიცია, როდესაც წყაროს გამჟღავნების ვალდებულება ეხება შემოწირულებებს, რომლებიც პირდაპირ ემსახურება გარკვეული კანონმდებლობის ლობირებას.[69]
კანონის არაკონსტიტუციურად შეფარდების აკრძალვა კონსტიტუციის პირველი შესწორების კონტექსტში
მაშინაც, თუ უზენაესი სასამართლო FARA-ს საკმარისად განჭვრეტადად მიიჩნევს იმისთვის, რომ მის არსებობას (გამოყენების გარეშეც) გამოხატვის და გაერთიანების თავისუფლებისთვის მსუსხავი ეფექტი უკავშირდებოდეს, მას დარჩება შესაძლებლობა, ინდივიდუალურ შემთხვევებში შეამოწმოს კანონის გამოყენების კონსტიტუციურობა, მაგალითად, კონკრეტული ორგანიზაციისთვის გამოწვეული ზიანის არაპროპორციულობიდან გამომდინარე. სასამართლოს თანახმად, რაიმე ვალდებულების დაკისრებამდე, თუნდაც კონსტიტუციური მანდატის არსებობისას, სახელმწიფო ორგანოებმა უნდა გაითვალისწინონ კონკრეტულ შემთხვევაში ორგანიზაციების და მათი წევრებისთვის ფიზიკური, ეკონომიკური, პირადი ან/და რეპუტაციული ზიანის მიყენების გონივრული რისკები.[70] ინდივიდუალური უფლებრივი ზიანის, მათ შორის, მსუსხავი ეფექტის შეფასებისას, უზენაესი სასამართლო გაითვალისწინებს გამოხატვის და გაერთიანების თავისუფლების ქვემოთ განხილულ კონკრეტულ შინაარსობრივ გარანტიებსაც.
ამდენად, ამერიკის უზენაესი სასამართლო იცავს პირებსა და ორგანიზაციებს გამოხატვის და გაერთიანების საწინააღმდეგო მსუსხავი ეფექტისგან, ან სხვა პოტენციური ზიანისგან.
პირველი შესწორების სპეციფიკური სტანდარტები: სტანდარტი იძულებითი ასოციაციის აკრძალვასა და ასოციაციაში პირად სივრცეზე
ამერიკის უზენაესი სასამართლო ადგენს შინაარსობრივ სტანდარტსაც, რომლის მიხედვით კანონმა არ უნდა დაუშვას იძულებითი გამოხატვა[71] და ასოციაცია.[72] მნიშვნელოვანია, რომ იძულებითი ასოციაციის აკრძალვა თანაბრად მნიშვნელოვანია კონსერვატიული და ლიბერალური ჯგუფებისთვის, რასაც ამერიკის უზენაესი სასამართლოს პრაქტიკა ყველაზე კარგად მოწმობს. სწორედ იძულებითი ასოციაციის აკრძალვის საჭიროებიდან გამომდინარე დააკმაყოფილა სასამართლომ ომის ვეტერანების მოთხოვნა, არ ყოფილიყვნენ იძულებული მათ მიერ ორგანიზებული ირლანდიური წმინდა პატრიკის დღესასწაულის აღმნიშვნელი მარშისას ადგილი დაეთმოთ ირლანდიური წარმოშობის ლგბტ თემის წარმომადგენლებისთვის.[73] ასევე, სასამართლომ დაიჭირა იმ კლინიკების მხარე, რომლებსაც სახელმწიფო ავალდებულებდა გამოექვეყნებინათ ინფორმაცია, რომ პირს აბორტის სერვისზე წვდომა სახელმწიფოს მიერ დაფინანსებულ კლინიკებში ჰქონდა.[74]
ამდენად, გამოხატვის და გაერთიანების საწინააღმდეგო მსუსხავი ეფექტის გარდა, ამერიკის უზენაესი სასამართლო პირებსა და ორგანიზაციებს კონკრეტულად რაიმესთან მათი სურვილის წინააღმდეგ ასოცირებისგანაც იცავს. ცხადია, ეს სტანდარტი ამერიკაში დაიცავს საზოგადოებრივ და მედია ორგანიზაციებს რომელიმე უცხო ძალის გამტარებლად ასოციაციისგან, თუ ისინი ავტონომიურად ადგილობრივი პრობლემების გაშუქებაზე, დოკუმენტირებასა და მოგვარებაზე მუშაობენ.
ამერიკის უზენაესი სასამართლოს განვითარებული აქვს სტანდარტი ორგანიზაციების პირადი სივრცის ხელშეუხებლობის შესახებაც. ამერიკის უზენაესმა სასამართლომ ცნობილი უფლებადამცველი ორგანიზაციის NAACP-ის მხარე დაიჭირა მაშინ, როცა შტატის კანონმდებლობა მას ავალდებულებდა გაემჟღავნებინა ორგანიზაციის წევრების ვინაობა და მისამართები. ერთხმად მიღებულ გადაწყვეტილებაში სასამართლომ ხაზი გაუსვა სტანდარტს, რომლის მიხედვით გაერთიანების თავისუფლების განუყოფელი ნაწილია პირადი სივრცის უზრუნველყოფა.[75]
ამდენად, ორგანიზაციის შესახებ რაიმე ინფორმაციის გამჟღავნების ვალდებულება მკაცრად შეფასდება, მათ შორის, ავტონომიური ასოციაციების წევრების პირადი სივრცის დაცვის ინტერესიდან გამომდინარე. სახელმწიფო შეიძლება დაინტერესდეს ორგანიზაციის ფინანსური წყაროებით, თუმცა, ის რაიმე ძალასთან, მით უფრო უცხოურთან, ავტომატურად გაიგივების, და არც სხვა პირადი ინფორმაციის გამოთხოვის საფუძველი არ უნდა გახდეს.
დასკვნა
FARA კონკრეტული მიზნებისთვის მიიღეს აშშ-ში და ბოლო წლებამდეც, ერთეული შემთხვევების გარდა, ვიწროდ, კანონის მიზნებიდან გამომდინარე გამოიყენებოდა. FARA-ს რეგულირების სფეროს ვიწროდ ხედავს ამერიკის უზენაესი სასამართლოც და ამ საკითხზე იუსტიციის დეპარტამენტის ბოლოდროინდელი, 2024 წლის 12 მარტს გამოცემული, განმარტებებიც.
საქართველოს კონტექსტში FARA-ს განსაკუთრებული პრობლემურობა ვლინდება „ქართული ოცნების“ განზრახვაში, FARA-ს ანალოგი ინსტრუმენტად აქციოს იმავე შედეგების მისაღწევად, რისთვისაც ე.წ. „რუსული კანონი“ იქნა მიღებული. „ქართული ოცნებისთვის“ FARA-ს მიღება მხოლოდ მექანიზმია კრიტიკულ აზრის მაწარმოებელ საზოგადოებრივ ორგანიზაციებსა და აქტივისტებზე ზეწოლის გასაზრდელად და, საბოლოოდ, მათი ხმების საჯარო სივრციდან გასაქრობად, რაზეც, თავად „ქართული ოცნების“ ხელმძღვანელებიც მიუთითებენ. ნიშანდობლივია, რომ FARA-ს ფართოდ განმარტების ტენდენცია ან/და, მასზე აპელირებით რუსული სტილის „აგენტების კანონების“ მიღება ადგილობრივი, იზოლირებული მოვლენა არ არის, და ის მემარჯვენე პოპულიზმის და ავტორიტარული მართვის მოდელის გლობალური გავრცელების ერთ-ერთი გამოვლინებაა.
კრიტიკა, რომელიც არსებობდა „აგენტების კანონთან“ მიმართებით − რომ ის „ქართულ ოცნებას“ ანტიდემოკრატიული მიზნებისთვის სჭირდებოდა − ვალიდურია FARA-ს შემთხვევაშიც. კანონი, თუ ის ავტორიტარიზმის კონსოლიდაციას ემსახურება, ფუნდამენტურად მიუღებელია მისი წარმომავლობის მიუხედავად. სამართალი, რამდენადაც ის სოციალური და პოლიტიკური ფენომენია, მნიშვნელობას გამოყენებისას იძენს.
მნიშვნელოვანია ითქვას, რომ აშშ-ში FARA დაამტკიცეს მეორე მსოფლიო ომის ზღვარზე, როცა ადამიანის უფლებების გლობალური დოქტრინა და ლიბერალური დემოკრატია, ამჟამინდელი გაგებით, ფაქტობრივად არც არსებობდა. დღევანდელი რეალობისგან შორს დგას მეორე მსოფლიო ომის შემდგომი ცივი ომის რეჟიმი და ორ ფუნდამენტურად განსხვავებულ ეკონომიკურ, სოციალურ და კულტურულ ნაწილებად გაყოფილი მსოფლიოც. დღეს ცხადად ჩანს, რომ ქართულ რეალობაში FARA ტიპის კანონის მიღება ატარებს სერიოზულ რისკებს, რომ პოლიტიკური კლასის მიერ ის აისტორიულად და უფრო მეტიც, კონკრეტული პარტიული მიზნებისთვის განიმარტება, რაც შეუსაბამო იქნება სიტყვისა და გამოხატვის თავისუფლების, სამართლის უზენაესობის და დემოკრატიის პრინციპებისთვის. ასეთ დროს, FARA-ს მსგავსი კანონები მარტივად შეიძლება გახდეს პოლიტიკური რეპრესიის იარაღი, როგორც ეს არაერთ ქვეყანაში გამხდარა (იხ. ნიკარაგუის მაგალითი).
FARA-ს პოლიტიკურ იარაღად გამოყენება („ვეპონიზაცია“) სწორედ ის საფრთხეა, რომელიც ჩვენს კონტექსტში განსაკუთრებით საგანგაშოა. თუ ე.წ. რუსული კანონი თავის მიზანს საზოგადოებრივი ორგანიზაციების და კრიტიკული ადამიანების მისი მოქმედების ფარგლებში ექსპლიციტური ნორმატიული მოქცევით აღწევდა, FARA უცხო (პირდაპირი გაგებით) ნორმატიული რეგულირების ველი გაურკვეველი და ბუნდოვანი სამართლებრივი ზონაა, რომელსაც „ქართული ოცნება“ ისე განმარტავს, როგორც მის პარტიულ ინტერესებს შეეფერება. „უცხოური ძალის ინტერესების გამტარებელი“ ორგანიზაციის იარლიყის რეპუტაციულად დამაზიანებელ, არაკონსტიტუციურ ეფექტს „ქართული ოცნება“ ამყარებს FARA-ს კრიმინალიზების ინსტრუმენტით, იმის მიუხედავად, რომ ის აბსოლუტურად სხვა ჯგუფსა და საქმიანობას მიემართება. „ქართული ოცნების“ მხრიდან ეს, ერთი შეხედვით უცნაური გადაწყვეტილება საზოგადოებრივი და მედია ორგანიზაციების კონტროლისთვის შეუსაბამო FARA-ს გადმოღების შესახებ მხოლოდ იმით შეიძლება აიხსნას, რომ მას FARA-ს ამოქმედება სამოქალაქო საზოგადოებასთან და მიმდინარე პროტესტთან გასამკლავებლად სჭირდება.
აშშ-ის უზენაესი სასამართლოს მიერ დადგენილი სტანდარტების განხილვა ეჭვსაც არ ტოვებს, რომ FARA-ს ქართული ანალოგისგან განსხვავებული მიზნები ამოძრავებს. როგორც ვაჩვენეთ, ამერიკის კონტექსტში, სამოქალაქო და მედია ორგანიზაციების გამოხატვის და გაერთიანების თავისუფლების დარღვევას დამოუკიდებელი სასამართლო და ამ უფლებების მნიშვნელობაზე დამკვიდრებული ფართო პოლიტიკური და სამართლებრივი კონსენსუსი აზღვევს. პირიქით, FARA-ს საქართველოში სამოქალაქო საზოგადოების მიმართ მტრულად განწყობილი პოლიტიკური კულტურა და გამოხატვის და გაერთიანების თავისუფლების იდეალებისგან დაცლილი „მიტაცებული“ სასამართლო ხვდება.
რომ შევაჯამოთ:
- FARA-ს მიღების შესახებ არსებული დისკუსიები და მისი იმპლემენტაცია რადიკალურად განსხვავებულ დროით, სახელმწიფოებრივ, იდეოლოგიურ და სოციალურ გარემოებებს დაეფუძნა;
- საქართველოში FARA-ს პირდაპირი კოპირების მიზანი მისი აისტორიული განმარტებების და სასამართლოზე მმართველი პარტიის ტოტალური კონტროლის პირობებში „რუსულ კანონზე“ უფრო მკაცრი სისხლისსამართლებრივი პასუხიმგებლობის ფორმების დაწესებაა;
- FARA, ერთეული შემთხვევების გამოკლებით, გამოიყენება ძალზე დავიწროებულად და პრაქტიკულად არ აქვს გავლენა საზოგადოებრივი და მედია ორგანიზაციების საქმიანობაზე;
- FARA-ს ბოლოდროინდელი პოლიტიკური ინსტრუმენტალიზება პრეზიდენტ ტრამპის ადმინისტრაციის ანტიგარემოსდაცვით დღის წესრიგს უკავშირდება, რომელიც მკაცრად არის გაკრიტიკებული ადამიანის უფლებათა დამცველი ორგანიზაციების მხრიდან. აღსანიშნავია, რომ ეს პროცესი საბოლოოდ სამართლებრივად არც დასრულებულა;
- აშშ-ს უზენაესი სასამართლო განმარტებები, მათ შორის, FARA-ს რეგულირების სფეროზე, ეჭვს არ ტოვებს იმის შესახებ, რომ ავტონომიურად მოქმედი სამოქალაქო და მედია ორგანიზაციები FARA-ს მოქმედების ფარგლებს მიღმა რჩებიან;
- აშშ-ს უზენაესი სასამართლო დამატებით მყარ გარანტიებს ქმნის სამოქალაქო და მედია ორგანიზაციების დასაცავად, რაც, მათ შორის, FARA-ს ინტრუმენტალიზების რისკებს აზღვევს. FARA-ს სიტყვასიტყვით გადმოტანის მიზანშეწონილობაზე აპელირება, ასეთი გარანტიების არარსებობის პირობებში საზოგადოების შეცდომაში შეყვანას ემსახურება;
- „ქართული ოცნება“ ე.წ „რუსული კანონით“ უკვე არღვევს აშშ-ს უზენაესი სასამართლოს მიერ დადგენილ სტანდარტებს გამოხატვის და გაერთიანების თავისუფლებაზე, რის წინააღმდეგაც საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს დღემდე არ უმოქმედია.
ყოველივე ზემოაღნიშნული, განსაკუთრებით, კი გამოხატვის და გაერთიანების თავისუფლების დარღვევის ყოველდღიური რეალობა, მათ შორის, ე.წ. „რუსული კანონის“ მოქმედებიდან გამომდინარე საფრთხეები, უტყუარი დასტურია იმისა, რომ „ქართული ოცნება“ FARA-ს გონივრული განმარტებებით არ შემოიფარგლება, მისი ინსტრუმენტალიზების დაზღვევას კი კონსტიტუციურ-სამართლებრივი სტანდარტებით ვერც ქართული სასამართლო სისტემა შეძლებს, რასაც გამოუსწორებელი შედეგები მოჰყვება საქართველოში სამოქალაქო საზოგადოებისა და დემოკრატიისთვის.
სქოლიო და ბიბლიოგრაფია
[1] On.ge. „ირაკლი კობახიძე: „ფარას“ ზუსტი ანალოგი კანონის მიღებას საქართველოში ალტერნატივა არ აქვს.“ ხელმისაწვდომია: https://bit.ly/3QFZ6ID, წვდომის თარიღი: 04.03.2025.
[2] საზოგადოებრივი მაუწყებელი. „შალვა პაპუაშვილი - გუშინ ვნახეთ, როგორ შეუვარდნენ აშშ-ის საელჩოს ვებგვერდს და, ფაქტობრივად, საელჩომ თავის თავზე იგრძნო ის, რასაც ჩვენ, დიდი ხანია, მათ მიერ დაფინანსებული „ენჯეოებისგან“ ვგრძნობთ.“ ხელმისაწვდომია: https://bit.ly/4hYfPmP, წვდომის თარიღი: 04.03.2025.
[3] საზოგადოებრივი მაუწყებელი. „მამუკა მდინარაძე - ბევრ ახალგაზრდას დღემდე ჰგონია, რომ გულწრფელი პროტესტის მონაწილეა, მაშინ როდესაც მათი ამ რწმენის ჩამოყალიბებაზე ათობით მილიონი აშშ დოლარი დაიხარჯა საქართველოში.“ ხელმისაწვდომია: https://bit.ly/41Gwci9, წვდომის თარიღი: 04.03.2025.
[4] Robinson, Nick. 2020. “Foreign Agents” in an Interconnected World: FARA and the Weaponization of Transparency.” Duke Law Journal 69(): 1075-1147. pp. 1092-1093.
[5] Ibid, p. 1093.
[6] Ibid, p. 1093-1094.
[7] Rebo, Samuel. 2022. “FARA in Focus: What can Russia’s Foreign Agent Law tell us about America’s?” Journal of National Security Law & Policy 12(2): 277-325. p. 293.
[8] Ibid.
[9] Robinson, Nick. 2020. დასახელებული ნაშრომი, p. 1094; ინფორმაციის თავისუფლების განვითარების ინსტიტუტი (IDFI). 2023. “უცხოური აგენტების კანონი: ევროპული პრაქტიკა და საქართველო,“ გვ. 7.
[10] Nägele, Carl Alexander. 2023. Non-Governmental Organizations as Foreign Agents Foreign Funding of NGOs in Domestic and International Law. Humboldt-Universität Berlin. p. 42.
[11] Robinson, Nick. 2020. დასახელებული ნაშრომი, p. 1095.
[12] Romero, Monica. 2021. “How far will fara go? the foreign agents registration act and the criminalization of global human rights advocacy.” Washington Law Review 96(2): 695-728. pp. 695-696.
[13] Robinson, Nick. 2020. დასახელებული ნაშრომი, p. 1095.
[14] Robinson, Nick. 2024. “The regulation of foreign funding of nonprofits in democracy.” Virginia Journal of International Law 65(1): 57-112. p. 63.
[15] Ibid.
[16] Robinson, Nick. 2020. დასახელებული ნაშრომი, p. 1095.
[17] Rebo, Samuel. 2022. დასახელებული ნაშრომი, p. 293.
[18] Ibid.
[19] Ibid.
[20] Ibid, p. 294.
[21] Ibid.
[22] Robinson, Nick. 2020. დასახელებული ნაშრომი, p. 1096.
[23] Rebo, Samuel. 2022. დასახელებული ნაშრომი, pp. 294-295.
[24] Ibid, p. 295.
[25] Ibid.
[26] Ibid.
[27] Ibid.
[28] LOBBYING DISCLOSURE ACT GUIDANCE, p. 5. ხელმისაწვდომია: https://lda.congress.gov/Guidance/ldaguidance.pdf, წვდომის თარიღი: 05.03.2025.
[29] Ibid, p. 31.
[30] Publika. 2024. „ოცნების“ 41 ტყუილი რუსული კანონის შესახებ.“ ხელმისაწვდომია: https://publika.ge/blog/ocnebis-41-tyuili-rusuli-kanonis-shesakheb/, წვდომის თარიღი: 26.02.2025.
[31] Robinson, Nick. 2020. დასახელებული ნაშრომი, p. 1097.
[32] Ibid.
[33] Haddad, Heidi Nichols, and Lisa McIntosh Sundstrom. 2023. “Foreign Agents or Agents of Justice? Private Foundations, Backlash against Non-Governmental Organizations, and International Human Rights Litigation.” Law & Society Review 57(1): 12–35. p. 17.
[34] Ibid, p. 14.
[35] DOJ Issues Guidance Clarifying the Scope of Agency Under the Foreign Agents Registration Act. ხელმისაწვდომია: https://www.wiley.law/alert-DOJ-Issues-Guidance-Clarifying-the-Scope-of-Agency-Under-the-Foreign-Agents-Registration-Act?utm_source=chatgpt.com, წვდომის თარიღი: 05.03.2025.
[36] ჩიხლაძე, ნინა. 2023. „FARA: რა უნდა ვიცოდეთ ამერიკულ კანონზე?“ კომენტარი. ხელმისაწვდომია: https://komentari.ge/article/fara-ra-unda-vitsodeth-amerikul-kanonze/, წვდომის თარიღი: 26.02.2025.
[37] Romero, Monica. 2021. დასახელებული ნაშრომი, p. 699.
[38] Foreign Agents Registration Act, 22 U. S. C. §611 (3) (o). ხელმისაწვდომია: https://www.justice.gov/nsd-fara/fara-index-and-act#611, წვდომის თარიღი: 03.03.2025.
[39] The Scope of Agency Under FARA, p. 1. ხელმისაწვდომია: https://www.justice.gov/nsd-fara/page/file/1279836/dl?inline=, წვდომის თარიღი: 05.03.2025.
[40] Ibid.
[41] Ibid.
[42] Ibid, p. 3.
[43] Ibid, p. 3.
[44] Ibid, pp. 3-4.
[45] ჩიხლაძე, ნინა. 2023. „FARA: რა უნდა ვიცოდეთ ამერიკულ კანონზე?“ კომენტარი.
[46] Civil.ge. 2024. „ამერიკული FARA და „უცხოელი აგენტების“ შესახებ ქართული კანონი: სამი ძირითადი განსხვავება.“ ხელმისაწვდომია: https://civil.ge/ka/archives/591526, წვდომის თარიღი: 03.03.2025.
[47] Romero, Monica. 2021. დასახელებული ნაშრომი, pp. 701-705.
[48] U.S. Department of Justice. 2024. ხელმისაწვდომია: https://www.justice.gov/nsd-fara/media/1355126/dl?inline, წვდომის თარიღი: 04.03.2025.
[49] Robinson, Nick. 2020. დასახელებული ნაშრომი, p. 1116.
[50] Robinson, Nick. 2024. დასახელებული ნაშრომი, p. 63.
[51] Romero, "How Far Will FARA Go?," 696.
[52] Robinson, "The Regulation of Foreign Funding of Nonprofits in a Democracy," 69-70;
[53] აღსანიშნავია, რომ RT TV America-სთან მიმართებით, იუსტიციის დეპარტამენტის გადაწყვეტილებას წინ უძრღვოდა დაზღვევის სამსახურების დასკვნა, რომ RT TV America ‘გამოიყენებოდა ამერიკის მმართველობისადმი ნდობის დასუსტებისა და პროტესტის გაღვივების იარაღად.’ N. Robinson, “’Foreign Agents’” in an Interconnected World: FARA and the Weponization of Transparency’, Duke Law Journal 69 (2020): 1075, 1125.
[54] https://thehill.com/business-a-lobbying/business-a-lobbying/360912-russian-news-outlet-sputnik-registers-with-doj-as/
[55] Robinson, Nick. 2024. დასახელებული ნაშრომი, p. 64; Romero, Monica. 2021. დასახელებული ნაშრომი, p. 697; Rebo, Samuel. 2022. დასახელებული ნაშრომი, p. 298.
[56] ორგანიზაციას ჰქონდა ავტონომია საქმიანობაში და არ მოქმედებდა ნორვეგიის სახელმწიფოს მითითებებით.
[57] N. Robinson, "The Regulation of Foreign Funding of Nonprofits in a Democracy," Virginia Journal of International Law 65, no. 1 (2024): 57-112; M. Romero, "How Far Will FARA Go? The Foreign Agents Registration Act and the Criminalization of Global Human Rights Advocacy," Washington Law Review 96, no. 2 (2021): 695-728; B. R Roth, “The First Amendment in the Foreign Affairs Realm: ‘Domesticating’ the Restrictions on Citizen Participation,” Temple Political & Civil Rights Law Review 2 (1993): 288.
[58] N. Robinson, “The Foreign Agents Registration Act Is Broken,” Foreign Policy (July 22, 2019), https://foreignpolicy.com/2019/07/22/the-foreign-agents-registration-act-isbroken/[https://perma.cc/7PVC-SDTU; “FARA Used to Attack Environmental Nonprofit,” Charity & Sec. Network (June 7, 2018) https://charityandsecurity.org/news/fara-used-to-attackenvironmental-nonprofit/; N. Ross, “The Foreign Agent Registration Act and U.S. Nonprofits Working Internationally,” Council on Foundations (June 15, 2018) https://cof.org/blogs/re-philanthropy/foreign-agent-registration-act-and-us-nonprofits-working-internationally.
[59] Letter from Alliance for justice et al. to Jennifer Kennedy Gellie, Chief, U.S. Dep't of Just., FARA Unit (Feb. 11, 2022) https://www.icnl.org/wp-content/uploads/FARA-ANPRM-Sign-On-2022.pdf.
[60] M. Begadze, “Cautious Celebration over Compelled Retreat on Foreign Agent Law in Georgia,” RevDem (10 March, 2023) https://revdem.ceu.edu/2023/03/10/cautious-celebration-over-compelled-retreat-on-foreign-agent-law-in-georgia/
[61] "Global Assault on NGOs Reaches Crisis Point as New Laws Curb Vital Human Rights Work," Amnesty International (Feb. 21, 2019) https://www.amnesty.org/en/latest/news/2019/02/global-assault-on-ngos-reaches-crisis-point/#:~:text=Governments%20across%20the%20world%20are,a%20new%20report%20released%20today
[62] V. Kara-Murza, “FARA and Putin’s NGO Law: Myths and Reality,” Institute of Modern Russia (May 9, 2013) https://imrussia.org/en/politics/455-fara-and-putins-ngo-law-myths-and-reality; S. Rebo, "FARA in Focus: What Can Russia's Foreign Agent Law Tell Us About America's?" Journal of National Security Law & Policy (2021)https://ssrn.com/abstract=3893861
[63] “Fara's Double Life Abroad”, ICNL (Oct. 2023) https://www.icnl.org/post/analysis/faras-double-life-abroad
[64] Meese v. Keene, 481 U.S. 465 (1987); Viereck v. United States, 318 U.S. 236, 251 (1943). საინტერესოა, კანონის მიზანზე და მოქმედების სფეროზე ნიუ იორკის სამხრეთ რაიონის სასამართლოს განმარტებაც: „კანონის მიზანია დაიცვას ამერიკა ინფორმაციის გამჟღავნების ვალდებულებით იმ პირებისგან, რომლებიც მოქმედებენ უცხოელი პრინციპალის [principal] ინტერესებით, როდესაც მათი საქმიანობა პოლიტიკური შინაარსისაა,“ იხ. Attorney General v. Irish Northern Aid Committee 346 F. Supp. 1384 (S.D.N.Y. 1972).
[65] Viereck v. United States, 244.
[66] Viereck v United States, 245.
[67] United States v. Stevens, 559 U.S. 460, 473 (2010); Members of City Council of L.A. v. Taxpayers for Vincent, 466 U.S. 789, 801 (1984).
[68] Americans for Prosperity v. Bonta 594 US _ (2021).
[69] United States v. Harriss, 347 U.S. 612 (1954)
[70] NAACP v. Alabama ex rel. Patterson, 357 U.S. 449, 458 (1958); Brown v. Socialist Workers '74 Campaign Comm. (Ohio), 459 U.S. 87, 100-01; Bates v. City of Little Rock, 361 U.S. 516, 523-24 (1960); Shelton v. Tucker 364 U.S. 479 (1960). Brown v. Socialist Workers '74 Campaign Committee 459 U.S. 87 (1982).
[71] Wooley v. Maynard, 430 U.S. 705, 714 (1977) ("პირველი შესწორება...მოიცავს უფლებას თავისუფალ გამოხატვაზე, ისევე როგორც გამოხატვისგან თავის შეკავებაზე.").
[72] Roberts v. U.S. Jaycees, 468 U.S. 609, 623 (1984) ("ასოციაციის თავისუფლება...ბუნებრივად გულისხმობს ვინმესთან ასოციაციაზე უარის უფლებას.").
[73] Hurley v. Irish-American Gay, Lesbian and Bisexual Group of Boston, Inc. 515 US 557 (1995).
[74] Nat'l Inst. Of Fam. & Life Advoc. v. Becerra, 585 U.S. 755, 778 (2018).
[75] NAACP v. Alabama ex rel. Patterson, 357 U.S. 449, 458 (1958). ასევე იხ. Brown v. Socialist Workers '74 Campaign Comm. (Ohio), 459 U.S. 87, 100-01; Bates v. City of Little Rock, 361 U.S. 516, 523-24 (1960); Shelton v. Tucker 364 U.S. 479 (1960). Brown v. Socialist Workers '74 Campaign Committee 459 U.S. 87 (1982).
