14 თებერვალს საქართველოს პარლამენტის ბიურომ დაარეგისტრირა კონსტიტუციური კანონის პროექტი 80 დეპუტატის ხელმოწერით, “საქართველოს კონსტიტუციაში ცვლილებების შეტანის შესახებ”, რომლის მიზანი “კონსტიტუციის 36-ე მუხლის პირველი ნაწილის უფრო მკაფიო ფორმულირებაა.”

ინიციატივის მიხედვით, “ქორწინება, რომელიც არის ოჯახის შექმნის მიზნით ქალისა და მამაკაცის ნებაყოფლობითი კავშირი, ემყარება მეუღლეთა უფლებრივ თანასწორობას.” კანონპროექტის განმარტებით ბარათში მითითებულია, რომ “არასწორი ინტერპრეტაციის თავიდან აცილების მიზნით, მიზანშეწონილია, კონსტიტუციური ნორმა ჩამოყალიბდეს უფრო მკაფიო და ნათელი ფორმულირებით, რაც ნათლად გამოხატავს ნორმის შინაარსს და მოხსნის ამ ნორმის ინტერპრეტაციასთან დაკავშირებულ კითხვებსა და წუხილებს საზოგადოების დიდ ნაწილში.”

ამასთან, 28 მარტს ცენტრალურმა საარჩევნო კომისიამ რეგისტრაციაში გაატარა საინიციატივო ჯგუფის მიერ სარეფერენდუმოდ წარმოდგენილი საკითხი – „გინდათ თუ არა, რომ ერთნაირ სქესიანთა ქორწინება დაშვებულ იქნას საქართველოში?“[1] საქართველოს მთავრობის ხაზით რეფერენდუმის მოთხოვნას აპირებს მმართველი გუნდი თუ კონსტიტუციური ცვლილებები აღნიშნულ საკითხზე პარლამენტში ჩავარდა.

წინამდებარე მიმართვაში, სამოქალაქო საზოგადოების წარმომადგენლებს, გვსურს ყურადღება გავამახვილოთ თავად კონსტიტუციური ცვლილების არსსა და მის ლეგიტიმურობაზე, რომელიც დემოკრატიულ საზოგადოებაში ადამიანის უფლებების დაცვის და სხვადასხვა ჯგუფების ემანსიპაციის საჭიროებებს უნდა ეფუძნებოდეს  და არა პოლიტიკურ ინტერესებს.

განსახილველი საკონსტიტუციო ცვლილების ლეგიტიმურობის პრობლემა

ქორწინება, როგორც ადამიანის ფუნდამენტური უფლება დაცულია, როგორც საქართველოს კონსტიტუციით, ისე იმ საერთაშორისო ხელშეკრულებებითა და კონვენციებით, რომლის ხელმომწერი საქართველოც არის. საქართველოს კონსტიტუციის 36-ე მუხლის შინაარსი ზოგადი ხასიათისაა და მას გააჩნია ნორმატიული/უფლებრივი რესურსი გავრცელდეს  ერთი და იმავე სქესის ადამიანების საოჯახო და პირად ურთიერთობებზე, მისი ღია დეკლარირება და აღსრულება კი მომავალში საზოგადოების ღირებულებათა ტრანსფორმაციასა და საკითხის გადააზრებასთან არის დაკავშირებული.  იმ მოცემულობაში, როცა საქართველოს სამოქალაქო კოდექსი ერთნაირი სქესის მქონე ადამიანებს საოჯახო, პარტნიორული უფლებებით სარგებლობის მიღმა ტოვებს, კონსტიტუციური ცვლილების განხორციელების სოციალური საჭიროება ვერ დასაბუთდება.

კონსტიტუცია უცვლელი დოკუმენტი არ არის, თუმცა იგი ნამდვილად უნდა იყოს მყარი სოციალური კონტრაქტი, რომელიც მხოლოდ მნიშვნელოვანი საჭიროების შემთხვევაში  გადაიხედება. ვენეციის კომისია აღნიშნავს, რომ კონსტიტუცია თანადროულად მყარი და დროში ცვალებად დოკუმენტს უნდა წარმოადგენდეს, რომელიც უპასუხებს საზოგადოების განვითარებას ცვლად კულტურულ, ეკონომიკურ თუ სოციალურ კონტექსტში.[2]

მიუხედავად იმისა, რომ საქართველოს კონსტიტუცია არ ადგენს კონსტიტუციის გადახედვის პირობების ლიმიტაციებს, ვენეციის კომისია 2015 წლის დოკუმენტში აღნიშნავს, რომ საქართველოს კონსტიტუციის მე-14 მუხლი შეიცავს ისეთ შინაარსს, რომელსაც „შეუძლია შეზღუდოს კონსტიტუციაში იმ ცვლილების შეტანის საკითხი. რომლის მიზანი იქნებოდა ადამიანის კონსტიტუციური უფლებების და თავისუფლებების […] შეზღუდვა.”[3]

ვენეციის კომისია მიიჩნევს, რომ კონსტიტუციური ნორმები, რომელიც ადამიანის ფუნდამენტურ უფლებებს შეეხება პრინციპული მნიშვნელობისაა და უნდა იყოს ღია დებატებისა და ცვლილებებისთვის, მიუხედავად იმისა, ის ახდენს უფლებათა გაფართოებას, გამყარებას თუ ზოგიერთ შემთხვევაში მათი შინაარსის შეზღუდვას. თუმცა, აღნიშნული სიფრთხილის დაცვით უნდა განხორციელდეს და  დაექვემდებაროს მკაცრ მოთხოვნებს, რომლის საფუძველზე ამ ცვლილებებმა არ უნდა შეასუსტოს ამ ნორმების ფუნქციურობა, რომელიც მათ ეკისრებათ ინდივიდთა უფლებებისა და უმცირესობათა ინტერესების დასაცავად უმრავლესობის ტირანიის საწინააღმდეგოდ.[4] ზოგიერთი თეორეტიკოსის მიხედვით, კითხვა კონსტიტუციის სიმყარეზე ეფუძნება თავად „კონსტიტუციონალიზმის“ გაგებას. ფუნდამენტური საკითხი ის არის, რომ კონსტიტუცია გვევლინება ინსტრუმენტად, რომლითაც ხელისუფლება თვითშეზღუდვას ახდენს. ის შექმნილია პოლიტიკის სხეულისგან იმისათვის, რათა საკუთარი თავი დაიცვას არასწორი გადაწყვეტილებების მიღების პროგნოზირებადი ტენდეციისგან (Elster).[5] კონსტიტუციური ცვლილების შეზღუდულობა უნდა აიხსნას თავად დემოკრატიის დაცვისა და უმრავლესობის გაბატონების დაზღვევის ინტერესით, რომელიც გამორიცხავს დემოკრატიის გვერდის ავლით გადაწყვეტილებების მიღებას.

იმ პირობებში, როდესაც საქართველოში მოქმედი საკანონმდებლო ჩარჩო არ მოიცავს ერთი და იმავე სქესის ადამიანებს შორის პარტნიორული და სხვა პირადი და ქონებრივი  უფლებების სამართლებრივად აღჭურვის შესაძლებლობებს, აღნიშნული ინიციატივა, რომელიც კონსტიტუციაში ქორწინების არაშეზღუდული დეფინიციის გაუქმებასა და დავიწროებას ისახავს მიზნად,  უნდა შეფასდეს, როგორც კონსტიტუციური სტანდარტებისა და ლგბტ პირთა უფლებრივი მდგომარეობის არსებითი გაუარესების მცდელობა.. პოლიტიკური ინტერესებით კონსტიტუციური უფლებების შეზღუდვა და მომავალში უფლების აღიარების რესურსის განადგურება გაუმართლებელია.     ცალსახაა, რომ აღნიშნული ინიციატივა ეფუძნება არა ოჯახებზე ზრუნვას, არამედ მიზანმიმართულია ლგბტ პირების უფლებათა არაღიარებასა და ერთი და იმავე სქესის ადამიანების პარტნიორული ურთიერთობების დაცვის აკრძალვისკენ.  მაშინ როდესაც დემოკრატიული სახელმწიფოები წინ მიიწევენ ლგბტ პირთა პარტნიორული ურთიერთობების სამართლებრივი აღიარებისა და სოციალური მიმღებლობის განვითარებისკენ, საქართველოს მხრიდან აღნიშნული საკონსტიტუციო ცვლილების მიღება ემსახურება დამატებითი შეზღუდვების, აკრძალვებისა და დისკრიმინაციის გამყარებას ლგბტ პირთა მიმართ.

ადამანის უფლებების პოლიტიკური ინსტრუმენტალიზაციის პრობლემა

ქორწინების შესახებ საქართველოს კონსტიტუციაში არსებული ჩანაწერის ცვლილების საკითხი საქართველოს პოლიტიკურ რეალობაში რამდენჯერმე დადგა[6] და როგორც წესი, ის წინასაარჩევნოდ წარმოებული კამპანიის ნაწილი ხდებოდა. აღნიშნულთან მიმართებით მნიშვნელოვანია, რომ ლგბტ თემისა და ორგანიზაციების მიერ ქორწინების თანასწორობის საკითხი საქართველოს სამართლებრივ და პოლიტიკურ დღის წესრიგში არასდროს ყოფილა დაყენებული. სოციალურ და პოლიტიკურ სისტემაში არსებული ინსტიტუციონალური ჰომოფობიის პირობებში, ლგბტ პირები განდევნილნი არიან საჯარო სივრცეებიდან და ხდებიან დისკრიმინაციისა და სისტემური ძალადობის მსხვერპლნი, რაც მათ ხელს უშლით ისარგებლონ მათთვის კონსტიტუციით გარანტირებული ძირეული უფლებებით. აღნიშნული ძალადობრივი სისტემის ლეგიტიმაციას კი ხელს უწყობს ლგბტ პირთა მიმართ არსებული სახელმწიფოს იგნორირების პოლიტიკა და არაეფექტური ბრძოლა ჰომო/ტრანსფობიური დანაშაულებისა და უფლებათა დარღვევის პრაქტიკების მიმართ. ამ პირობებში, ქორწინების უფლება საქართველოში მცხოვრები ლგბტ ადამიანების უმეტესობისთვის ნაკლებად პრიორიტეტულია, ვიდრე ზემოხსენებული პრობლემების მოგვარება. შესაბამისად, ეს საკითხი არც ლგბტ ადამიანის უფლებებზე მომუშავე ორგანიზაციების დღის წესრიგში დგას. აღნიშნულზე მიუთითებს ლგბტ ორგანიზაციების მიერ მიმდინარე წლის 8 თებერვალს გავრცელებული განცხადება, რომელშიც აღნიშნულია, რომ „ძალადობრივი გარემოს გათვალისწინებით, ლგბტ პირებს უმრავლეს შემთხვევაში უწევთ საკუთარი სექსუალური ორიენტაციის და/ან გენდერული იდენტობის დამალვა […], სამოქალაქო ქორწინებაში შესვლა ნიშნავს საზოგადოებისთვის საკუთარი ურთიერთობის და იდენტობის გამჟღავნებას. იქიდან გამომდინარე, რომ ლგბტ პირებს უწევთ მათი იდენტობის და ურთიერთობის დამალვა, რათა თავიდან აირიდონ მოსალოდნელი ძალადობა, დევნა და შევიწროება, ქორწინების უფლება, მისი დაკანონების შემთხვევაშიც კი, უმეტესობისთვის გახდებოდა გამოუყენებადი შესაძლებლობა.“^[7]

აღნიშნული გადაწყვეტილებით, მმართველმა პოლიტიკურმა გუნდმა ფაქტობრივად გაიზიარა ანტიგენდერული პოლიტიკური და სოციალური ჯგუფების იდეოლოგია, რომლებიც   ლგბტ პირების მიმართ მტრის ხატებს ქმნიან და ქორწინების ინსტიტუტთან დაკავშირებით ხელოვნურად წარმოაჩენენ საფრთხეებს.

ლგბტ პირთა მიმიართ ძალადობრივი და დისკრიმინაციული პრაქტიკების აღიარებისა და აღმოფხვრის ნაცვლად, სახელმწიფო ჰომოფობიური ჯგუფების დისკურსს იყენებს და თემის პოლიტიკურ ინსტრუმენტალიზებას ახდენს. აღნიშნული პოლიტიკური ინიციატივა მკვეთრად პატრიარქალურ საზოგადოებაში ელექტორალური მხარდაჭერის მოპოვებისა და არსებული სოციალური, ეკონომიკური და პოლიტიკური კრიზისების გადაფარვის მცდელობად იკითხება.

ხელისუფლების არგუმენტი, რომ აღნიშნული ცვლილება პრორუსული რბილი ძალების მხრიდან ამ თემით პროვოცირების რისკების პრევენციისკენ არის მიმართული, დაუსაბუთებელია, რადგან საკონსტიტუციო ინიციატივით ლგბტ საკითხებზე საჯარო დისკუსიისთვის ფორმალური სივრცის გახსნა და ამ საკითხების უკიდურესი პოლიტიზირება მოხდა. ამ მიმართებით ნიშანდობლივია აღნიშნულ თემაზე რეფერენდუმის დანიშვნის საკითხი, რომელსაც მმართველმა პოლიტიკურმა გუნდმა მხარი ასევე დაუჭირა. უსაფრთხოების არგუმენტით, ადამიანის უფლებების შეზღუდვის გამართლება წინააღმდეგობაში მოდის კონსტიტუციონალიზმის და ადამიანის უფლებათა დაცვის კონცეფციასთან. ადამიანის უფლებებთან დაკავშირებული საკითხების პოლიტიკური ინსტრუმენტალიზების მცდელობა კი არსებითად აფერხებს დემოკრატიული ღირებულებების დამკვიდრებისა და ადამიანის უფლებების დაცვისა და მარგინალიზებული ჯგუფების ემანსიპაციის პროცესს. ამ საკითხთან დაკავშირებით, ვენეციის კომისია ცალსახად აღნიშნავს, რომ კონსტიტუცია უნდა იდგეს „ყოფითი პოლიტიკისგან“ მაღლა, ის უნდა გვევლინებოდეს პოლიტიკური ქმედებების ჩარჩოდ და არ უნდა იქცეს მის ინსტრუმენტად. [8] ვენეციის კომისიამ უნგრეთის ფუნდამენტური კანონის შესახებ მოსაზრებაში მიუთითა, რომ ქვეყნის კონსტიტუცია საზოგადოებას უნდა უქმნიდეს კონსტიტუციონალიზმის აღქმის/შეგრძნების შესაძლებლობას, იმ აღქმას, რომ კონსტიტუცია ნამდვილად გვევლინება ფუნდამენტურ დოკუმენტად და არ არის უბრალო შემთხვევითი პოლიტიკური დეკლარაცია. ის თუ როგორ მიიღება და ხდება მისი იმპლემენტაცია უნდა არწმუნებდეს საზოგადოებას, რომ დოკუმენტი მისი ბუნებით, სტაბილურ კანონს წარმოადგენს, რომელიც არ ექვემდებარება უმრავლესობის სურვილზე დაფუძნებულ მარტივ ცვლილებას. კონსტიტუციის მუდმივობა არ უნდა ეფუძნებოდეს არითმეტიკულ მოცემულობებს, რომელიც გამომდინარეობს მმართველ და ოპოზიციური პარტიების რიცხვითი სიძლიერიდან. კონსტიტუციური და ყოფითი პოლიტიკა მკვეთრად უნდა გაიმიჯნოს ერთმანეთისგან, რადგანაც კონსტიტუცია არ არის „პოლიტიკური თამაშის“ ნაწილი, არამედ ამ თამაში მომწესრიგებელი წესების ერთობაა.[9]

არსებული უფლებრივი ჩარჩო ლგბტ წყვილების პარტნიორულ ურთიერთობებთან დაკავშირებით

ქორწინების თანასწორობის შესახებ კონსესუსი ევროპის ქვეყნებშიც არ არის მიღწეული, ადამიანის უფლებათა ვეროპული სასამართლო ასევე კონსერვატიულია და ქორწინების სუბიექტების გაფართოების უფლებას სახელმწიფოს შიდა პრეროგატივას ანიჭებს.  თუმცა, უნდა აღინიშნოს, რომ ადამიანის უფლებათა ევროპული სასამართლო ერთი და იმავე სქესის წყვილების პარტნიორული ცხოვრების სამართლებრივ არ აღიარებას ევროპული კონვენციის მე-8 (პირადი და ოჯახური ცხოვრების ხელშეუხებლობა) და მე-14 (დისკრიმინაციის აკრძალვა) მუხლების დარღვევად განიხილავს. საქმეზე Schalk and Kopf v. Austriaევროპული სასამართლო ცალსახად უთითებს:

„ერთი და იგივე სქესის წყვილებს ისევე შეუძლიათ სტაბილურ ურთიერთობა ქონდეთ, როგორც საწინააღმდეგო სქესის ადამიანებს. შესაბამისად, ისინი არიან არსებითად მსგავს სიტუაციაში საწინააღმდეგო სქესის მქონე წყვილებთან მიმართებით, რაც გულისხმობს მათ საჭიროებას მათი ურთიერთობები სამართლებრივად იქნას აღიარებული და დაცული“.

აღნიშნული შეფასების კიდევ ერთ დემონსტრაციას წარმოადგენს, ევროპული სასამართლოს გადაწყვეტილება Vallianatos and Others v. Greece საქმეზე, სადაც სასამართლო ერთმნიშვნელოვნად კრიტიკულია სახელმწიფოებში ლგბტ პირებისათვის „რეგისტრირებული პარტნიორობის“ არარსებობის მიმართ. არსებითად საინტერესოა ევროპული სასამართლოს ერთ-ერთი უახლესი გადაწყვეტილება საქმეზე Oliari and others v. Italy, სადაც სახელმწიფოში ერთი სქესის ადამიანების ურთიერთობების სამართლებრივად აღმჭურველი მექანიზმის არარსებობის გამო კონვენციის მე-8 მუხლის დარღვევა დადგინდა. შესაბამისად, ქორწინების აღიარების საკითხის მიღმა, საქართველოს ხელისუფლებას ერთი და იმავე სქესის წყვილებს შორის არსებული პარტნიორული ურთიერთობების (მათ შორის, მემკვიდრეობითი, ქონებრივი, სხვა პირადი და არაქონებრივი ურთიერთობები) მოწესრიგებისა და მათ მიმართ თანაბარი სამართლებრივი რეჟიმის გამოყენების ვალდებულება ეკისრება.

რაც შეეხება, კონსტიტუციური ნორმის დავიწროების მიზნით რეფერენდუმის ჩატარების ინიციატივას, მივიჩნევთ, რომ რეფერენდუმი როგორც ხალხის მიერ ძალაუფლების განხორციელების ინსტრუმენტი, არ უნდა გახდეს სახელმწიფოში პოლიტიკური ინტერესების გასატარებული საშუალება. ამასთან, საქართველოს კონსტიტუციისა[10] და „რეფერენდუმის შესახებ“ საქართველოს ორგანული კანონის[11] მიხედვით, არ შეიძლება რეფერენდუმის მოწყობა ისეთ საკითხებზე, რომლებიც ზღუდავენ ადამიანის ძირითად კონსტიტუციურ უფლებებსა და თავისუფლებებს.

შესაბამისად, ხელისუფლების მიერ ინიცირებული ცვლილება და სარეფერენდუმო ინიციატივა უგულებელყოფს არსებულ უფლებრივ ჩარჩოს, რომელსაც ადამიანის უფლებათა ევროპული კონვენცია ადგენს და სხვადასხვა ჯგუფების უფლებების რეალიზების ხელშეწყობის ნაცვლად, მათ მარგინალიზაციას აღრმავებს.

აღნიშნულიდან გამომდინარე, მიგვაჩნია, რომ საკონსტიტუციო ცვლილების შესახებ ინიციატივა ერთი მხრივ, წარმოადგენს სახელმწიფოს მიერ აღებული ვალდებულებების დარღვევის მცდელობას, ხოლო, მეორე მხრივ ხელს უწყობს ლგბტ პირთა მიმართ ძალადობრივი კერების წარმოშობას, დისკრიმინაციული პრაქტიკების გაძლიერებასა და ლგბტ თემის მარგინალიზაციას.

ხელმომწერი ორგანიზაციები:

ადამიანის უფლებების სწავლებისა და მოწნიტორინგი ცენტრი (EMC);

ლგბტ საქართველო (LGBT Goergia);

ქალთა ინიციატივების მხარდამჭერი ჯგუფი (WISG);

საქართველოს დემოკრატიული ინიციატივა (GDI);

მედიის განვითარების ფონდი (MDF);

ტოლერანტობისა და მრავალფეროვნების ინსტიტუტი (TDI);

სამართლიანი არჩევნებისა და დემოკრატიის საერთაშორისო საზოგადოება (ISFED);

საფარი (SAPARI);

მედიის განვითარების ფონდი (MDF).

გაზიარება