2023 წლის 19 ოქტომბერს, საქართველოს პარლამენტმა დაჩქარებული წესით განიხილა და მესამე მოსმენით მიიღო, მაუწყებლობის შესახებ“ საქართველოს კანონში ცვლილების შეტანის თაობაზე“ კანონპროექტი.[1]

ინიციატორებმა, კანონში ცვლილებების შეტანის მიზნად, „მაუწყებლობის შესახებ“ საქართველოს კანონის დახვეწა დაასახელეს და განმარტეს, რომ სიძულვილის ენის გავრცელებისა და ტერორიზმისკენ მოწოდებაზე რეაგირების ეფექტიანი მექანიზმის ჩამოყალიბება პირდაპირ კავშირშია ევროკომისიის მიერ განსაზღვრული 12 პრიორიტეტის შესრულებასა და საქართველოსთვის კანდიდატის სტატუსის მინიჭების გადაწყვეტილებასთან.[2]

ცვლილებები შესაძლებელს ხდის, სიძულვილის ენის, ტერორიზმისკენ მოწოდებისა და უხამსობის შემცველი პროგრამის გაშუქების შესახებ მაუწყებლის თვითრეგულირების ორგანოს მიერ მიღებული გადაწყვეტილებების საქართველოს კომუნიკაციების ეროვნული კომისიაში გასაჩივრებას, რაც მნიშვნელოვნად ზრდის მარეგულირებელ კომისიაზე გადაცემული დისკრეციული უფლებამოსილების ფარგლებს.

სოციალური სამართლიანობის ცენტრის შეფასებით, მარეგულირებელ კომისიაზე დამატებითი ძალაუფლების გადაცემა,  გამოხატვის თავისუფლების არაპროპორციული შეზღუდვისა და კრიტიკული მედიასაშულებების თავისუფლებაში ჩარევისა და მათი დასჯის მომეტებულ რისკს შეიცავს.

• „მაუწყებლობის შესახებ“ კანონში შესული ცვლილებების სამართლებრივი მიმოხილვა

„მაუწყებლობის შესახებ“ კანონის ამჟამინდელი ვერსიის, 55² მუხლით აკრძალულია, სიძულვილის ენისა და ტერორიზმისკენ მოწოდების შემცველი პროგრამისა და რეკლამის გავრცელება.[3] თავის მხრივ,  კანონის 59¹ მუხლით დადგენილია, რომ  სიძულვილის ენის და ტერორიზმისკენ მოწოდების შემცველი პროგრამისა და რეკლამის გავრცელების აკრძალვის დარღვევაზე რეაგირება მხოლოდ მაუწყებლის თვითრეგულირების მექანიზმის ფარგლებშია შესაძლებელი[4]. ამასთან,  დაუშვებელია,  თვითრეგულირების მიერ  მიღებული გადაწყვეტილებების სასამართლოში, კომისიაში ან სხვა ადმინისტრაციულ ორგანოში გასაჩივრება.[5]

კანონმდებლობაში გატარებული ცვლილებების შედეგად,  დაინტერესებულ პირს შეეძლება ამ კანონის 55² მუხლის მოთხოვნების (სიძულვილის ენის და ტერორიზმისკენ მოწოდების შემცველი პროგრამისა და რეკლამის გავრცელების აკრძალვა) დარღვევასთან დაკავშირებით მაუწყებლის თვითრეგულირების ორგანოს მიერ მიღებული გადაწყვეტილების კომისიაში გასაჩივრება.[6]

იმავე კონტექსტში, საყურადღებოა უხამსობის ახლებური რეგულირების ფორმაც. კანონის  მოქმედი რედაქციის  56-ე მუხლის მე-4 მუხლის  მიხედვით: „იკრძალება პორნოგრაფიის, აგრეთვე ადამიანისა და მოქალაქის ღირსებისა და ძირითად უფლებათა შემლახავი ისეთი პროგრამის ან რეკლამის განთავსება, რომელიც შეიცავს უხამსობას“.[7] ხოლო,  56-ე მუხლით განმტკიცებული სტანდარტების დარღვევაზე რეაგირების მანდატი კი ექსკლუზიურად მხოლოდ თვითრეგულირების მექანიზმს ჰქონდა გადაცემული.[8]

კანონის ახალი ვერსიით უხამსობის ცნება მაუწყებლის შესახებ კანონის 56¹  მუხლშიც იქნა გათვალისწინებული.[9] „მაუწყებლობის შესახებ“ კანონის მიხედვით, კი 56^​1  მუხლით დადგენილი მოთხოვნების დარღვევაზე რეაგირება უშუალოდ კომისიის უფლებამოსილების ფარგლებში ექცევა.[10]

კომისიის მიერ დარღვევის დადგენის შემთხვევაში, მაუწყებელი ვალდებულია 5 დღის ვადაში საკუთარ ეთერში საუკეთესო დროს გადასცეს დეკლარაცია მის მიერ საქართველოს კანონმდებლობის მოთხოვნების დარღვევის შესახებ. დარღვევის სიმძიმის გათვალისწინებით კი, კომისია უფლებამოსილია განიხილოს მაუწყებლის მიმართ შესაბამისი სანქციის გამოყენების საკითხი.

ამდენად, შეცვლილი კანონმდებლობით,  სიძულვილის ენის, ტერორიზმისკენ მოწოდებისა და უხამსობის შემცველი პროგრამის გაშუქების შესახებ მაუწყებლის თვითრეგულირების ორგანოს მიერ მიღებული გადაწყვეტილებების მართლზომიერების შეფასება კომისიის უფლებამოსილებად განისაზღვრა. შესაბამისად, კანონში შესული ცვლილებებით თვითრეგულირების მექანიზმს ჩამოერთვა ამ საკითხების განხილვისა და შეფასების ექსკლუზიური მანდატი, რითაც არსებითად გაიზარდა კომისიის დისკრეცია, ამდენად, კანონში შეტანილი ცვლილებების ფონზე, მარეგულირებელი კომისია კიდევ უფრო მარტივად შეძლებს, თავისი ხედვით აკონტროლოს მედიასაშუალებები და კონკრეტულ შემთხვევებში სანქციების მექანიზმიც გამოიყენოს.[11]

• ადამიანის უფლებათა სტანდარტებთან შესაბამისობის საკითხი

ევროსაბჭოს ადამიანის უფლებათა და კანონის უზენაესობის გენერალურმა დირექტორატმა, მაუწყებლის შესახებ კანონში ცვლილებების შეტანამდე, არსებული კანონის კრიტიკული ანალიზი წარადგინა. ანალიზში ნათქვამია, რომ მაუწყებლის შესახებ კანონის მთელი რიგი განმარტებები ევროკავშირისა და ევროსაბჭოს სტანდარტებს არ შეესაბამება.  ასევე, ზოგიერთი დებულებები, სავარაუდოდ არღვევს ადამიანის უფლებათა ევროპული კონვენციის მე-10 მუხლით გათვალისწინებულ გამოხატვის თავისუფლებას.[12]

კომუნიკაციების ეროვნული კომისიის დამოუკიდებლობის პრობლემა

კანონში განხორციელებული ცვლილებები ევროსაბჭოს ამ დოკუმენტით წარმოდგენილ შეფასებებს პრაქტიკულად არ ითვალისწინებს. კომუნიკაციების ეროვნული კომისიის გაზრდილი დისკრეციის ფარგლებში კი, განსაკუთრებთ საყურადღებოა, ევროსაბჭოს კრიტიკული შეფასება კომისიის დამოუკიდებლობასთან დაკავშირებით. მისი თქმით, კანონში არსებული რეგულაციის მექანიზმები, არ შეესაბამება აუდიო ვიზუალური და მედია  სერვისების შესახებ ევროკავშირის 2010/13/EU დირექტივითა და ევროსაბჭოს სტანდარტებით გათვალისწინებულ კრიტერიუმებს.[13] აღნიშნული კრიტერიუმების მიხედვით, კანონმა ეროვნული მაკონტროლებელი ორგანოს დამოუკიდებლობა იმგვარად უნდა უზრუნველყოს, რომ პოლიტიკური პროცესებს მის გადაწყვეტილებებზე გავლენის მოხდენის შესაძლებლობა არ გააჩნდეს. კანონის ჩანაწერი კომისიის წევრების არჩევის წესის შესახებ არ არის გამჭვირვალე. კომისიის წევრობის კანდიდატების სიას მთავრობა პარლამენტის წინაშე წარადგენს, პარლამენტის სხდომაზე კანდიდატებისთვის ხმის მიცემა კი, საპარლამენტო უმრავლესობით ხდება. იმ პირობებში, როდესაც საპარლამენტო მანდატის უმრავლესობა მმართველი პარტიის ხელშია, ეს ნიშნავს, რომ ყველა წევრი, წარდგენილი და შემდეგ შერჩეულია მმართველი პარტიის მიერ, რაც ეჭვქვეშ აყენებს, ორგანოს მმართველი პარტიისგან დამოუკიდებლობის საკითხს. [14]

სიძულვილის ენის დეფინიციის პრობლემა

ევროსაბჭომ, კრიტიკული შეფასებები, მაუწყებლობის კანონში სიძულვილის ენის ჩანაწერთან დაკავშირებითაც გააკეთა. ევროკავშირის სამართლის მიხედვით, სიძულვილის ენა გამოხატვის თავისუფლების ის კატეგორიაა, რომელიც არ სარგებლობს დაცვით და წევრ სახელმწიფოებს მისი კანონმდელობით აკრძალვას ავალდებულებს. [15]  მიუხედავად იმისა, რომ 2010/13/EU დირექტივა მიზანშეწონილად მიიჩნევს, სიძულვილის ენის წინააღმდეგ თანარეგულირების ან საკანონმდებლო რეგულირების გზით ბრძოლას, მნიშვნელოვანია სიძულვილის ენის შინაარსის მკაფიო განმარტება, პოლიტიკური ზეწოლის რისკების თავიდან ასაცილებლად.

ევროსაბჭოს თქმით, ექსპერტული მოსაზრებების მოსამზადებლად ჩატარებულ ინტერვიუებზე დაყრდნობით, საქართველოში ტერმინი ‘’სიძულვილის ენა’’ ფართოდ გამოიყენება, კრიტიკული ან შეურაცხმყოფელი კომენტარების აღსანიშნად. დასკვნაში ასევე ნახსენებია სამოქალაქო ორგანიზაციებისა და მედიასაშუალებების წარმომადგენლების მოსაზრებები კომუნიკაციების კომისიის ‘მცოცავი განმარტებების’ შესახებ, რასაც იგი სამაუწყებლო შინაარსის რეგულირების ფარგლების გასაფართოებლად მიმართავს.[16]

სიძულვილის ენასთან ბრძოლის შესახებ ევროსაბჭოს რეკომენდაციის [17] თანახმად, გამოხატვის თავისუფლება ვრცელდება იმ იდეებსა და ინფორმაციაზეც, რომლებიც შეურაცხმყოფელი, შოკისმომგვრელი და შემაწუხებელია სახელმწიფოსთვის ან საზოგადოების ნებისმიერი ჯგუფისთვის.[18] სიძულვილის შემცველი განცხადებები, ტიპურად მოწყვლად ჯგუფებთან დაკავშირებულ ნიშან-თვისებებს ეფუძნება ან პიროვნული მახასიათებელი [19] გააჩნია. წინააღდეგ შემთხვევაში განცხადება შეიძლება არღვევდეს კანონის ან ქცევის კოდექსის სხვა მუხლს, თუმცა სიძულვილის ენად არ უნდა ჩაითვალოს.

აღსანიშნავია, რომ ადამიანის უფლებათა ევროპული სასამართლო ადგენს, რომ კრიტიკული კომენტარები და საკამათო შეხედულებების გამომხატველი განცხადებები არ არის სიძულვილის ენა.[20] გარდა ამისა, რასობრივი დისკრიმინაციის წინააღმდეგ საერთაშორისო კომიტეტი (OHCHR), გაეროს ადამიანის უფლებათა კომიტეტი და ECRI აღნიშნავენ, რომ კანონის ჩანაწერის განჭვრეტადობა უმნიშვნელოვანესია, იმისათვის იგი, როგორც რეპრესიული ღონისძიება, ლეგიტიმური პოლიტიკური კრიტიკის ჩასახშობად არ იქნას გამოყენებული.[21]

ტერმინი "უხამსობის" პრობლემურობა

დირექტივის მე-9 მუხლი განმარტავს, რომ მედია საშუალებების მიერ წარმოდგენილი აუდიოვიზუალური კომერციული კომუნიკაციები (რეკლამები) სხვა მოთხოვნებთან ერთად არ უნდა იყოს ადამიანის ღირსების შემლახავი.[22] აღსანიშანვია, რომ ვალდებულება არ ვრცელდება მაუწყებლის პროგრამებზე, იმგვარად, როგორც ამას მაუწყებლის შესახებ საქართველოს კანონი ავრცელებს. ევროსაბჭოს დასკვნაში, ამ თვალსაზრისით, ნათქვამია, რომ კომერციული კომუნიკაციებისა (რეკლამები) და პროგრამების თვისობრივი გამიჯვნა ამ თვალსაზრისით აუცილებელია. ევროსაბჭოს დასკვნის მიხედვით, ღირსების შემლახავი კომერციული კომუნიკაციების აკრძალვა, შეესაბამება ევროკავშირის კანონმდებლობისა და ადამიანის უფლებათა სტანდარტებს, თუმცა უხამსი პროგრამები არ უნდა აიკრძალოს, არამედ მათი ჩვენება მხოლოდ იმ დროს უნდა დაიშვას, როდესაც, სავარაუდოდ, ბავშვები ვერ ნახავენ. მხოლოდ პორნოგრაფია უნდა გადაიცეს კოდირებული ფორმით.[23] შესაბამისად, ახალი ცვლილებები, რომელიც საშუალებას აძლევს მარეგულირებელ კომისიას თვითნებურად დაარეგულიროს "უხამსი პროგრამებისა და რეკლამების გაშუქება" (56¹ მუხლი) პრობლემურია.

ადამიანის უფლებათა ევროპული სასამართლო გამოხატვის თავისუფლების შეზღუდვის პროპორციულობაზე მსჯელობისას მნიშვნელოვან სამართლებრივ სიკეთედ აფასებს საჯარო ინტერესის საგანზე, სახალხო დებატების გამოწვევის შესაძლებლობას.  [24] სასამართლომ ერთ-ერთ საქმეზე, კომერციული მიზნებისათვის უხამსი გამოხატვა დაუშვებლად მიიჩნია, თუმცა საჯარო დებატების გამოწვევის მიზნით მსგავსი გამოხატვა, მისი მხრიდან, ნაკლებად მკაცრად არის შეფასებული.[25] გამოხატვის თავისუფლება განსაკუთრებულად იცავს პოლიტიკური განცხადებებისა თუ საზოგადო ინტერესების გაშუქებას, ვიდრე ეს კერძო და კომერციული ინტერესების შემთხვევაშია.[26] შესაბამისად, აღნიშნული სტანდარტი, რომ მედია საშუალების მიერ, საჯარო დებატების დაწყებისა და საჯარო ინტერესის საკითხების გაშუქება უფრო მეტად უნდა იყოს დაცული გამოხატვის თავისუფლებით, ვიდრე ეს კომერციული კომუნიკაციების შემთხვევაშია, მაუწყებლის შესახებ კანონის გამოყენების დროსაც გათვალისწინებული უნდა იყოს.

დასკვნა

19 ოქტომბერს მაუწყებლობის კანონში შეტანილი ცვლილებები, რაც განსაკუთრებულად აფართოებს ეროვნული კომისიის უფლებამოსილების ფარგლებს ჩაერიოს მაუწყებლების პროგრამების შინაარსში, საქართველოში მედია ორგანიზაციების კონტროლისა და ცენზურის დაწესების საფრთხეს ზრდის.  სამწუხაროდ, საქართველოს პარლამენტმა მაუწყებლის შესახებ კანონში პრობლემური ცვლილებები იმდენად ნაჩქარევად მიიღო, რომ სამოქალქო საზოგადოებასთან  ამ საკითხზე დაწყებული კონსულტირების პროცესი არც კი დაასრულა. 

ევროკომისიის 12 პუნქტიანი რეკომენდაციების მე-7 პუნქტი, საქართველოს ხელისუფლებას თავისუფალი, პროფესიონალური, პლურალისტური და დამოუკიდებელი მედია გარემოს უზრუნველყოფისკენ მოუწოდებს. მაუწყებლის შესახებ კანონში განხორციელებული აღნიშნული ცვლილებები, „შეკრებებისა და მანიფესტაციების შესახებ“ კანონში ასევე ნაჩქარებად გატარებულ ცვლილებებთან ერთად[27], რომელიც შეკრებების დროს პოლიციის უფლებამოსილებას ზრდის, ქვეყანაში დემოკრატიულ და პლურალისტურ გარემოს მკვეთრად შეზღუდავს. ეს ცვლილებები შეუსაბამობაში მოდის როგორც გამოხატვის თავისუფლებასთან დაკავშირებით საქართველოს კონსტიტუციისა და საერთაშორისო სამართლით აღიარებულ უფლებრივ სტანდარტებთან, ისე ევროკომისიის 12 რეკომენდაციის შესრულების ეროვნულ ინტერესებთან და სულისკვეთებასთან. კანდიდატის სტატუსის მინიჭების შესახებ ევროკავშირის გადაწყვეტილების მიღებამდე რამდენიმე კვირით ადრე გამოხატვის და შეკრების თავისუფლებისთვის მკვეთრად დამაზიანებელი საკანონმდებლო ცვლილებების გატარება მისი უფლებრივი და სოციალური კრიტიკის მიღმა, (გეო)პოლიტიკური მიზანშეწონილობის კრიტიკასაც ვერ უძლებს და საგანგაშოა.

გაზიარება