1. EMC ზოგადი კრიტიკა საკანონმდებლო ინიციატივასთან დაკავშირებით
ადამიანის უფლებების სწავლებისა და მონიტორინგის ცენტრი (EMC) ეხმაურება საქართველოს პარლამენტის წევრის იოსებ ჯაჭვლიანის საკანონმდებლო ინიციატივას „საქართველოს ადმინისტრაციულ სამართალდარღვევათა კოდექსში“ ახალი 1661 მუხლის დამატების შესახებ, რომელიც პირის რელიგიური გრძნობების შეურაცხყოფისათვის ადმინისტრაციული პასუხისმგებლობის დაწესებას ითვალისწინებს.
EMC მიიჩნევს, რომ აღნიშნული ინიციატივა სრულ წინააღმდეგობაშია გამოხატვის თავისუფლებისათვის დადგენილ საერთაშორისო სტანდარტებთან, ისევე როგორც საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს მიერ ამ საკითხზე გაკეთებულ განმარტებასთან.
ადამიანის უფლებების ევროპული სასამართლოს გადაწყვეტილებებში არაერთხელ იქნა დადასტურებული გამოხატვის თავისუფლების ფარგლები. აღნიშნული მოიცავს ისეთი ინფორმაციისა და იდეის დაცვას, რომელიც შოკისმომგვრელი, შემაწუხებელი და შეურაცხმყოფელია სახელმწიფოსათვის თუ მოსახლეობის ნებისმიერი ნაწილისათვის.[1] პლურალიზმი, შემწყნარებლობა და თავისუფალი აზროვნება დემოკრატიული საზოგადოების საფუძველია. გამოხატვის თავისუფლების შეზღუდვა საგამონაკლისო ხასიათს უნდა ატარებდეს და ის ვიწროდ უნდა იქნეს გამოყენებული.[2] აზრის გამოხატვის თანმდევი პასუხისმგებლობა არ მოიცავს ინდივიდების დაცვას საწინააღმდეგო იდეებისა თუ აზრებისგან.[3] ევროპის სასამართლოს მსჯელობის თანახამად, ის, ვინც საკუთარ რელიგიას გამოხატავს, ვალდებულია ითმინოს და მიიღოს სხვების მხრიდან მისი რელიგიური რწმენის უარყოფა და მეტიც მისი რწმენისთვის მტრული დოქტრინის პროპაგანდა.[4] ევროპის სასამართლომ საქმეში Aydin Tatlav v. Turkey განმარტა, რომ მუსლიმებისათვის მიყენებული რელიგიური შეურაცხყოფის მიუხედავად, ისლამის კრიტიკის შემცველი წიგნის ავტორის გამოხატვის თავისუფლების შეზღუდვა ეწინააღმდეგებოდა კონვენციის მოთხოვნებს.[5] ევროპის სასამართლომ კონვენციის დარღვევად ჩათვალა გამოხატვის თავისუფლების შეზღუდვა რელიგიური ლიდერების მწვავე კრიტიკის შედეგად მორწმუნეებისათვის მიყენებული შეურაცხყოფის საფუძველზეც საქმეებში Klein v. Slovakia და Giniewski v. France. უკანასკნელ საქმეში კონვენციით დაცული სფერო ისეთ კრიტიკაზეც გავრცელდა, რომელიც რომის პაპის განცხადებებში ანტი–სემიტიზმის ნიშნებსა და ებრაელების ექსტერმინაციაში კათოლიკური ეკლესიის კონტრიბუციაზე საუბრობდა. ევროპის სასამართლო უარყოფითად აფასებს სახელმწიფოს როლს ‘აღმოფხვრას დაძაბულობის მიზეზი სახელმწიფოში პლურალიზმისათვის გამოწვეული ზიანის ხარჯზე’ და ამის საწინააღმდეგოდ ამბობს, რომ მან ‘უნდა უზრუნველყოს მოწინააღმდეგე ჯგუფებს შორის შემწყნარებლობის ჩამოყალიბება’.[6] შესაბამისად, ევროპის სასამართლოს იურისპურდენცია გამორიცხავს მხოლოდ და მხოლოდ რელიგიური გრძნობების შეურაცხყოფის საფუძველზე გამოხატვის თავისუფლების შეზღუდვას, რაც დაშვებულზე მეტად ზღუდავს საჯარო დებატების ფარგლებს.
რელიგიური გრძნობების შეურაცხყოფის დასჯადობასთან მიმართებით კონსესუსი 2011 წლიდან საერთაშორისო დონეზეც მიღწეულია. 2011 წელს გაეროს ადამიანის უფლებების კომიტეტის მიერ სამოქალაქო და პოლიტიკური უფლებების შესახებ საერთაშორისო პაქტის მე–19 მუხლის თაობაზე გამოცემული ზოგადი კომენტარი #34 პირდაპირ უთითების რელიგიური გრძნობების შეურაცხყოფის საფუძველზე გამოხატვის დასჯადობის დაუშვებლობაზე.[7] ანალოგიური პოზიცია დააფიქსირა ადამიანის უფლებათა დაცვის უმაღლესმა კომისარიატმაც.[8]
თვით ისლამური თანამშრომლობის ორგანიზაციამ (OIC) 2011 წელს პირველად ათი წლის განმავლობაში უარი თქვა რელიგიური გრძნობების შეურაცხყოფის საფუძველზე გამოხატვის თავისუფლების დასჯადობის მოთხოვნით რეზოლუციის გაეროს ადამიანის უფლებათა საბჭოში წარდგენაზე. მას შემდგომ ყოველწლიურად საბჭოს წევრები ერთხმად უჭერენ მხარს რეზოლუციას, რომელსაც რელიგიური შეუწყნარებლობის წინააღმდეგ ბრძოლაში აქცენტი გრძნობების შეურაცხყოფიდან რელიგიის თავისუფლების, გამოხატვის თავისუფლებისა და დისკრიმინაციის აკრძალვისათვის დადგენილი სტანდარტების დაცვაზე გადააქვს.[9]
ამასთან, ნიშანდობლივია ევროპის საბჭოს საპარლამენტო ასამბლეის რეკომენდაცია[10], რომელსაც ვენეციის კომისიაც იზიარებს. რეკომენდაცია აღნიშნავს, რომ რელიგიური გრძნობების დასჯადად გამოცხადება წარსულში ხშირად ‘დომინანტი’ რელიგიის პოზიციას გამოხატავდა, დღეს კი რელიგიური მრავალფეროვნებისა და სახემწიფოსა და ეკლესიის შორის არსებული მიჯნის პირობებში აუცილებელია ასეთი საკანონმდებლო აქტების გადასინჯვა.[11]
საერთაშორისო სტანდარტებთან თანხვედრაშია საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს მიერ გაკეთებული განმარტებაც, რომლის თანახმად „პოზიციის, ფასეულობების, იდეების მიუღებლობა არ შეიძლება გახდეს ... გამოხატვის თავისუფლების შეზღუდვის საფუძველი. სახელმწიფო ვალდებულია, დაიცვას ობიექტურად იდენტიფიცირებადი ინტერესები, მაგრამ არა სუბიექტური გრძნობები.“[12]
შინაარსობრივის გარდა, წარმოდგენილი საკანონმდებლო ინიციატივა ვერ აკმაყოფილებს სამართლებრივი სახელმწიფოს პრინციპიდან[13] გამომდინარე კანონის განჭვრეტადობის კრიტერიუმსაც.[14] უფლების შემზღუდველი სამართლებრივი შედეგის დაკავშირება რელიგიური გრძნობების შეურაცხყოფასთან, ამ შემთხვევაში ჯარიმის დაკისრების ფორმით, დაუშვებელია, რადგან მოცემულ შემთხვევაში კანონის განმარტება მხოლოდ სუბიექტურ შეფასებას ექვემდებარება და ამასთან, მხოლოდ ერთი ადამიანის მორწმუნის პერსპექტივიდან არის შესაძლებელი. ასეთი რეგულირება ქმნის აბსოლუტური თვითნებობის შესაძლებლობას, როდესაც გადაწყვეტილების მიღება არ ეფუძნება არც ერთ ობიექტურ კრიტერიუმს და ის გადაწყვეტილების მიმღების სრული ძალაუფლების სფეროშია მოქცეული.
რელიგიების ფუნდამენტალური მახასიათებელი ერთმანეთისაგან განსხვავებულობაა. შესაბამისად, რელიგიური გრძნობების შეურაცხყოფა თეორიულად სხვა რელიგიის უბრალოდ არსებობამაც შეიძლება გამოიწვიოს. რელიგიის თავისუფლება და რელიგიური პლურალიზმი ვერ იარსებებს თუ შეზღუდულია ისეთი აზრის გამოხატვის შესაძლებლობა, რომელიც თავისი არსით შეიძლება შეეწინააღმდეგოს არსებულს და სხვების რელიგიური გრძნობების შეურაცხყოფაც გამოიწვიოს.[15]
კანონპროექტის ბუდნოვანება თვითნებობის გონივრულ მოლოდინს ქმნის და რეალურ საშუალებას იძლევა დომინანტი დისკურსების გასაძლიერებლად, რაც პლურალისტური სახელმწიფოს იდეასთან არათავსებადია. ასეთი კანონის მიღება დაინტერესებული ჯგუფების მიმართ თანაბრად გამოყენების შემთხვევაშიც სერიოზული საფრთხის შემცველია, რადგან ის საჯარო დებატებს კრიტიკის არეალს ართმევს. რელიგიის და რელიგიის წარმომადგენლების კრიტიკის ობიექტებიდან გამორიცხვა წინასწარ განსაზღვრავს საჯარო დებატების ფარგლებს და სეკულარულ საჯარო სივრცეს აქრობს, რაც დემოკრატიული სახელმწიფოს არსებობის წინაპირობაა.
აღსანიშნავია, რომ სამოქალაქო საზოგადოების უარყოფითი გამოხმაურება მოჰყვა 2013 წელს საკანონმდებლო ხელისუფლების მსგავს ინიციატივასაც, რომელიც სამართალდარღვევად აცხადებდა ადამიანის რწმენისა და აღმსარებლობისთვის ხელის შეშლას.[16]
ყოველივე ზემოაღნიშნულიდან გამომდინარე, გაუგებარია, რატომ ხდება კანონპროექტის ინიციატორისა თუ ადამიანის უფლებათა დაცვისა და სამოქალაქო ინტეგრაციის კომიტეტის მიერ ამ თემაზე საერთაშორისო სასამართლოების პრაქტიკისა თუ პოლიტიკურ დონეზე არსებული კონსესუსის მიზანმიმრთული იგნორირება, განსაკუთრებით მაშინ, როდესაც საერთაშორისო სტანდარტებთან ერთად გამოხატვის თავისუფლების შეზღუდვის სუბიექტურ გრძნობებზე დაფუძნების შესაძლებლობას საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს ზემოთ მითითებული განმარტებაც გამორიცხავს.
-
EMC-ის შეფასება რელიგიური გრძნობების შეურაცხყოფის კრიმინალიზების საკითხზე ადამიანის უფლებათა დაცვისა და სამოქალაქო ინტეგრაციის კომიტეტის მიერ გავრცელებულ დასკვნასთან დაკავშირებით
წინამდებარე დოკუმენტში EMC წარმოადგენს საკუთარ შენიშვნებს ადამიანის უფლებათა დაცვისა და სამოქალაქო ინტეგრაციის კომიტეტის მიერ გავრცელებულ დასკვნაზე, რომელიც კომიტეტმა რელიგიური გრძნობების შეურაცხყოფისათვის ადმინისტრაციული პასუხისმგებლობის დაწესების თაობაზე მომზადებულ კანონპროექტთან დაკავშირებით გამოაქვეყნა.
კომიტეტი რელიგიის თავისუფლების არსის მიმოხილვას იწყებს ადამიანის უფლებათა საყოველთაო დეკლარაციის მე–18 მუხლის ჭრილში და საერთოდ არ ახსენებს პაქტს სამოქალაქო და პოლიტიკური უფლებების შესახებ და ამ პაქტის საფუძველზე დადგენილ საერთაშორისო სტანდარტებს.
უნდა აღინიშნოს, რომ ადამიანის უფლებათა საყოველთაო დეკლარაციისაგან განსხვავებით, სამოქალაქო და პოლიტიკური უფლებების შესახებ საერთაშორისო პაქტი სავალდებულოდ შესასრულებელი საერთაშორისო ხელშეკრულებაა, რომელიც აღჭურვილია აღსრულების მექანიზმით. პაქტის საფუძველზე შექმნილია ადამიანის უფლებების კომიტეტი, რომელიც იღებს გადაწყვეტილებებს კონკრეტულ საქმეებზე და ამავე დროს გამოსცემს ზოგად კომენტარს კონკრეტულ მუხლებზე, რაც მოიცავს კომიტეტის ჩამოყალიბებულ შეხედულებებს უფლებებთან და მათ გადაკვეთასთან დაკავშირებულ ძირითად პრობლემურ საკითხებთან მიმართებით. გაეროს ადამიანის უფლებების კომიტეტის მიერ სამოქალაქო და პოლიტიკური უფლებების შესახებ საერთაშორისო პაქტის მე–19 მუხლის თაობაზე გამოცემული ზოგადი კომენტარი #34 პირდაპირ უთითების რელიგიური გრძნობების შეურაცხყოფის თუ მკრეხელობის საფუძველზე გამოხატვის დასჯადობის დაუშვებლობაზე,[17] გარდა იმ შემთხვევისა როდესაც ქმედება უტოლდება ნაციონალური, რასობრივი ან რელიგიური სიძულვილის ისეთ ადვოკატირებას, რაც წარმოადგენს დისკრიმინაციისკენ, შუღლისაკენ ან ძალადობისაკენ წაქეზებას. ადვოკატირება კი ამ შემთხვევაში მოიცავს პირის განზრახვასაც. გამოხატვის თავისუფლების შეზღუდვა ამ განონაკლის შემთხვევაშიც კი არ შეიძლება გამოყენებული იყოს რელიგიური ლიდერების თუ რელიგიური დოქტრინის ან რწმენის სხვადასხვა დოგმების კრიტიკის თავიდან ასაცილებლად, თუ ამისათვის დასასჯელად. ანალოგიური პოზიცია დააფიქსირა ადამიანის უფლებათა დაცვის უმაღლესმა კომისარიატმაც.[18] ამ პოზიციას ასევე იზიარებს გამოხატვის თავისუფლებაზე მომუშავე ავტორიტეტული ორგანიზაცია ARTICLE 19.[19]
კომიტეტი მსჯელობას აგრძელებს რელიგიის თავისუფლების მნიშვნელობაზე საუბრით და და აღნიშნავს, რომ ‘რელიგიის თავისუფლება ადამიანის ყველა სხვა უფლების საფუძველია.’
ადამიანის უფლებების ასეთი იერარქიზაცია გამორიცხულია, რაც ჯერ კიდევ 1948 წელს ადამიანის უფლებათა საყოველთაო დეკლარაციის პრეამბულაშიც გამოიკვეთა, უფლებების საყოველთაო, ადამიანისგან განუყოფელი და ურთიერთთანასწორი ხასიათის ხაზგასმისას.[20]
რელიგიის თავისუფლების მნიშნველობაზე საუბრისას კომიტეტი აცხადებს, რომ ‘არავის აქვს უფლება, რომ ვინმეს რწმენის დისკრიმინაცია მოახდინოს’
ადამიანის უფლებების დაცვის სუბიექტი არ შეიძლება იყოს რწმენა ან რელიგია, არამედ ადამიანი. ეს პრინციპი განმტკიცებულია გაეროს ადამიანის უფლებათა კომიტეტის მიერ პაქტის მე–19 მუხლზე შემუშავებულ ზოგად კომენტარში. საქმეში Ross v. Canada კომიტეტმა გამოხატვის თავისუფლების შეზღუდვა გაამართლა ადამიანის უფლებით დაცული ყოფილიყო რელიგიური სიძულვილისგან, და არა რელიგიის ან რწმენის დაცვის მოტივით.[21] ანალოგიურია ევროპის სასამართლოს მიდგომაც, რასაც შემდგომში განხილული საქმეებიც წარმოაჩენს. ასეთია ავტორიტეტული ორგანიზაციის ARTICLE 19 პოზიცია. [22]
კომიტეტი ხაზს უსვამს, რომ ‘რელიგიური თავისუფლება გულისხმობს ნებისმიერი პიროვნების რწმენის ხელშეუხებლობას. გვქონდეს უფლება დავიცვათ საკუთარი აზრი არ ნიშნავს, რომ სხვას იგივე უფლება არ გააჩნია. ყოველ ადამიანს გააჩნია საკუთარი აზრი და ყველანი ვალდებულნი ვართ პატივი ვცეთ მას, აგრეთვე ჩვენი უფლებაა მოვითხოვოთ, რომ სხვებმაც სცენ პატივი ჩვენს რელიგიურ შეხედულებებს, მიუხედავად იმისა იზიარებენ თუ არა ისინი მას.
პირველ რიგში, აზრის პატივისცემის მოთხოვნა არ არის ინდივიდის უფლება. ადამიანის უფლებების სულისკვეთება სწორედ რომ ზოგიერთი აზრის უპატივცემლობაზე დგას. ამას ადასტურებს ევროპის სასამართლო გადაწყვეტილება საქმეში Norwood v. the United Kingdom, სადაც აპლიკანტის გამოხატვის თავისუფლებაზე დამყარებული მოთხოვნა არ იყო გათვალისწინებული გამოხატვის გამოკვეთილი ისლამოფობიური ხასიათის გამო და საქმე დაუშვებლად იქნა ცნობილი კონვენციის 17 მუხლზე მითითებით, რომელიც ადამიანის უფლებათა ბოროტად გამოყენებას კრძალავს.[23] ამასთან ევროპული სასამართლოს იურისპრუდენციის თანახმად, აზრის გამოხატვის თანმდევი პასუხისმგებლობა არ მოიცავს ინდივიდების დაცვას საწინააღმდეგო იდეებისა თუ აზრებისგან.[24] ევროპის სასამართლოს მსჯელობის თანახამად, ის, ვინც საკუთარ რელიგიას გამოხატავს, ვალდებულია ითმინოს და მიიღოს სხვების მხრიდან მისი რელიგიური რწმენის უარყოფა და მეტიც მისი რწმენისთვის მტრული დოქტრინის პროპაგანდა.[25] ევროპის სასამართლომ კონვენციის დარღვევად ჩათვალა გამოხატვის თავისუფლების შეზღუდვა რელიგიური ლიდერების მწვავე კრიტიკის შედეგად მორწმუნეებისათვის მიყენებული შეურაცხყოფის საფუძველზე საქმეებში Klein v. Slovakia და Giniewski v. France. პირველ საქმეში რელიგიური ლიდერის მწვავე კრიტიკასთან ერთად აპლიკანტი ღირსეულ მორწმუნეებს მოუწოდებდა უარი ეთქვათ აღნიშნული ეკლესიის წევრობაზე. უკანასკნელ საქმეში კი კონვენციით დაცული სფერო ისეთ კრიტიკაზეც გავრცელდა, რომელიც რომის პაპის განცხადებებში ანტი–სემიტიზმის ნიშნებსა და ებრაელების ექსტერმინაციაში კათოლიკური ეკლესიის კონტრიბუციაზე საუბრობდა.
ადამიანის უფლებების დაცვის სუბიექტი არ არის არც რწმენა და არც რელიგია, არამედ ადამიანი და თუ რაიმე სახის შეზღუდვა იარსებებს გამოხატვის თავისუფლებასთან მიმართებით, ის მხოლოდ ადამიანის რელიგიის თავისუფლების დაცვას უნდა ეხებოდეს, რაც გამოიხატება forum internum და forum externum–ის დაცვაში. forum internum ხელშეუხებელია და ადამიანის შინაგან რწმენას ეხება, ხოლოს forum externum რელიგიის მანიფესტაციის დაცვას მოიცავს. მართალია, ზოგიერთ შემთხვევაში,[26] მათ შორის ზუსტი გამყოფი ხაზის გავლება შეიძლება გართულდეს, თუმცა ერთი ცალსახაა, კონვენიციით დაცული სფეროა პირის უფლება ჰქონდეს გარკვეული რწმენა, არავინ აიძულოს იმოქმედოს მისი რწმენის საწინააღმდეგოდ და გამოხატოს საკუთარი რწმენა გარეგნულად და საჯაროდ, თუმცა არც რწმენის თავისუფლება და არც რწმენის მანიფესტაციის გარანტიები არ მოიცავს უფლებას, სხვებს მოვთხოვოთ საკუთარი რწმენის პატივისცემა.
რელიგიური შეხედულებების დაცვის ფორმებთან მიმართებით, კომიტეტი აღნიშნავს, რომ ‘წყალგამოყოფი რასაკვირველია არსებობს და ეს გამოხატვის ფორმაა, რომლის მეშვეობითაც ვიცავთ ჩვენს რელიგიურ შეხედულებებს. ვიღაცის შემთხვევაში ეს შესაძლოა ტერორისტული აქტი იყოს, თუმცა ქრისტიანის შემთხვევაში ასეთ პროტესტად შესაძლოა გამოქვეყნებული სტატია, ტელე–ეთერში გაკეთებული განცხადება, ან თუნდაც სოციალურ ქსელში განთავსებული პოსტი იქცეს’.
დასკვნაში განვითარებული ეს მსჯელობა თავის მხრივ ბუნდოვანია, მაგრამ ერთი ცალსახაა, რელიგიური შეხედულებების დაცვისათვის შერჩეულ გამოხატვის ფორმებთან მიმართებით, კომიტეტი რელიგიური ჯგუფების თვითნებურ დიფერენციაციას ახდენს, ემყარება სტერეოტიპს და აღვივებს სტიგმას, როდესაც ასეთი დიფერენციაცია ფიზიკურად ვერ დაეყრდნობა რაიმე ობიექტურ გარემოებას, რადგან ვერც კომიტეტი და ვერც ვერანაირი ჯგუფი თუ ინდივიდი ვერ განსაზღვრავს გარკვეული მორწმუნეების ჯგუფის ქცევის აპრიორ მახასიათებლებს. ასეთი დეფინიციების განსაზღვრა და გარკვეულ ჯგუფებისათვის მიკუთვნება კი ადამიანის უფლებათა დაცვისა და სამოქალაქო ინტეგრაციის კომიტეტის მხრიდან უპასუხისმგებლო და საჯარო ინტერესისათვის საზიანო განცხადებას წარმოადგენს.
ევროპული სასამართლოს მიერ კონვენციის ინტერპრეტაციაზე დაყრდნობით გამოხატვის თავისუფლებით დაცული სფეროს განსაზღვრისას, კომიტეტი ციტირებს ‘აზრის, გამოხატვის თავისუფლება იცავს არა მხოლოდ იმ ინფორმაციას და იდეებს, რომლებსაც დადებითი გამოხმაურება აქვს, არამედ იმ ინფორმაციას და იდეებსაც, რომლებსაც შეუძლია გაანაწყენოს, შეაცბუნოს ან შეაწუხოს სახელმწიფო ან საზოგადოებს რომელიმე ნაწილი.’
აღსანიშნავია, რომ სასამართლოს მიერ მრავალჯერარადად გამეორებული ფორმულირების ზუსტი თარგმანი არა ‘განაწყენება’ ან ‘შეცბუნებაა’, არამედ ‘შეურაცხყოფა’ და ‘შოკისმოგვრაა’, რაც რადიკალური გამოხატვის ფორმის ბლანკეტურ გამორიცხვას, როგორც ეს კანონპროექტშია მოცემული, კონვენციასთან შეუსაბამოდ აცხადებს.
კომიტეტი უთითებს სახელმწიფოს პოზიტიურ ვალდებულებებზე და აცხადებს ‘რაც შეეხება მკრეხელობას თუ რელიგიური გრძნობების შეურაცხყოფას, მათ აღკვეთას და დასჯას აუცილებლად უნდა ითვალისწინებდეს ისეთი საზოგადოების კანონი, რომლის წევრებსაც ერთმანეთის რწმენის ან აზრის შეწყნარება ჯერ კიდევ უჭირთ. ზოგ შემთხვევაში ეს აუცილებელიც არის რელიგიური დაძაბულობის თავიდან ასაცილებლად.’
გაუგებარია რას ემყარება ევროპული სასამართლოს პრაქტიკის ასეთი ინტერპრეტაცია, რადგან სასამართლო ცალსახად უარყოფითად აფასებს სახელმწიფოს როლს ‘აღმოფხვრას დაძაბულობის მიზეზი სახელმწიფოში პლურალიზმისათვის გამოწვეული ზიანის ხარჯზე’ და ამის საწინააღმდეგოდ ამბობს, რომ მან ‘უნდა უზრუნველყოს მოწინააღმდეგე ჯგუფებს შორის შემწყნარებლობის ჩამოყალიბება’.[27]
კომიტეტი აგრძელებს მსჯელობას სახელმწიფოს მხრიდან თვითნებობის საფრთხეებთან დაკავშირებით და აღნიშნავს ‘...თუმცა არც ის არის უმნიშვნელო, რომ ზოგიერთ საზოგადოებაში ამ ტიპის კანონები საშიშ იარაღად შეიძლება იქცეს პოლიტიკური ხელისუფლების ხელში (მაგალითად, რომელიმე კონკრეტულ ეკლესიაზე ზეწოლის ან მისი დაკნინების, ან კონფესიების ერთმანეთთან დაპირისპირების საშუალებად). მაგრამ ამგვარი საზოგადოებები, როგორც წესი, არ ხდებიან ევროპული სივრცის წევრები.’
კომიტეტის მსჯელობიდან გამომდინარეობს, რომ ევროპული სივრცის წევრი სახელმწიფოები კანონის თვითნებური გამოყენების საფრთხეებს არ წარმოშობენ და იმ შემთხვევაშიც კი, როგორც ამას კომიტეტიც აღიარებას, თუ კანონპროექტი თავისი ხასიათიდან გამომდინარე შეიძლება იქცეს „საშიშ იარაღად“, ჩვენ არ გვაქვს უფლება არ ვენდოთ სახელმწიფოს, რომელიც ევროპული სივრცის წევრია. ავღნიშნავ, რომ ზოგადად პოლიტიკურ თუ სამართლის ფილოსოფია არ ემყარება სახელმწიფოს ნდობის პრეზუმციას და პირიქით, ამ მეცნიერებების განვითარება სწორედ რომ საწინააღმდეგოს დაშვებაზეა აგებული.[28] ‘ევროპული სივრცის წევრობა’, თუნდაც ასეთი ობიექტური კრიტერიუმი არსებობდეს ან რაიმე მნიშნველობა ჰქონდეს, ამ კანონის ხარისხს ვერ გაზრდის. ორგანიზაცია ARTICLE 19 კონკრეტულად საუბრობს პრაქტიკაში მკრეხელობის აღმოფხვრის მოტივით შექმნილი კანონების ბოროტად გამოყენების შემთხვევებზე. მაშინაც კი, როცა კანონი თანაბრად ეხება ყველა რელიგიურ ორგანიზაციას, ხშირად ის გამოიყენება რელიგიური უმცირესობების წინააღმდეგ. ორგანიზაცია ასეთი კანონების შემოქმედებითი თავისუფლების წინააღმდეგ გამოყენების პრაქტიკაზეც უთითებს.[29]
კომიტეტის დასკვნის თანახმად, ‘ევროპულმა სასამართლომ საქმეში ვინგროვი დიდი ბრიტანეთის წინააღმდეგ თქვა, რომ ევროპის ქვეყნებში ჯერ კიდევ არ არსებობდა ის სამართლებრივი და სოციალური კონსესუსი, რომელიც გვაფიქრებინებდა, რომ მკრეხელობის აღკვეთა აღარ იყო საჭირო დემოკრატიულ საზოგადოებაში. ამიტომ ევროპული სასამართლოს ეს სურვილი ალბათ იდეალურ მომავალს უფრო ეხება, ვიდრე არსებულ რეალობას.’
ევროპულმა სასამართლომ ნამდვილად ისაუბრა აღნიშნულ საქმეში რელიგიურ გრძნობებზე თავდასხმასთან მიმართებით ევროპული კონსენსუსის არარსებობაზე და განმარტა, რომ ეს იწვევს სახელმწიფოს მიხედულობის არეალის გაფართოებას, თუმცა ამ შემთხვევაშიც კი საბოლოო რევიზიის ფუნქცია ევროპულ სასამართლოს აკისრია. სასამართლო ხაზს უსვამს ასეთი რევიზიის განსაკუთრებულ მნიშვნელობას, როდესაც გამოხატვის თავისუფლება მკრეხელობის საფუძველზე იზღუდება, რადგან ‘მკრეხელობის ცნება ძალზე ფართოა და ამ ცნებას ამოფარებული ღონისძიებებით გამოხატვის თავისუფლებაში თვითნებური და გადამეტებული ჩარევის საფრთხეებს ქმნის. [30]
კომიტეტი განმარტავს, რომ ‘რელიგიური გრძნობების შეურაცხყოფისთვის დააწესებენ თუ არა პასუხისმგებლობას ეს თითოეული სახელმწიფოს მიერ გადასაწყვეტი საკითხია’ და ამასთან, მიმოიხილავს რელიგიური შეუწყნარებლობის პრევენციისა თუ აღკვეთისათვის კანონმდებლობაში არსებულ ნორმებს, კერძოდ სისხლის სამართლის კოდექსის 155 მუხლს, რომელიც მხოლოდ იმ შემთხვევაში ითვალისწინებს სანქციას თუკი მორწმუნის ან ღვთისმსახურის რელიგიური გრძნობის შეურაცხყოფა თან ახლავს ღვთისმსახურების ან რელიგიური წესის თუ ჩვეულების აღსრულებისთვის ხელის შეშლას. ამასთან, საქართველოს ადმინისტრაციულ სამართალდარღვევთა კოდექსის 166–ე მუხლი ჯარიმას ითვალისწინებს ქმედებისთვის, როგორიცაა „მოქალაქეებზე შეურაცხმყოფელი გადაკიდება, რომელიც არღვევს საზოგადოებრივ წესრიგსა და მოქალაქეთა სიმშვიდეს“. კომიტეტი აღნიშნულ მსჯელობას აჯამებს და უთითებს, რომ კანონპროექტით დაცული სიკეთე არ არის დაცული ზემოთ მითითებული ნორმებით.
ამ მსჯელობით კომიტეტი უგულებელყოფს ფაქტს, რომ ევროპის სასამართლოს მის მიერ მითითებულ საქმეების თანახმად, შეურაცხყოფის გამო გამოხატვის თავისუფლების შეზღუდვა ეწინააღმდეგება ევროპის სასამართლოს პრაქტიკას და შესაბამისად, კანონპროექტით დაცული სიკეთე, შეურაცხყოფისგან დაცული გრძნობები, კონვენციისათვის დასაცავ სიკეთეს არ წარმოადგენს. მართალია, საქმეში ოტო პრემინგერი ავსტრიის წინააღმდეგ ‘რელიგიური გრძნობების პატივისცემა განხილულია მე–9 მუხლით დაცული სფეროს ჭრილში’ და მიჩნეულია ლეგიტიმურ მიზნად, სასამართლო იქვე განმარტავს, რომ სახელმწიფოს მოვალეობა, უზრუნველყოს მე–9 მუხლით გარანტირებული რელიგიის თავისუფლებით „მშვიდობიანი სარგებლობა“ მხოლოდ რადიკალურ შემთხვევებშია რელევანტური, როდესაც თავდასხმა რელიგიურ გრძნობებზე წინაღობას წარმოადგებს მორწმუნეებისათვის, რომ სწამდეთ და გამოხატონ საკუთარი რწმენა.[31] ასეთი წინაღობა, სასამართლოს მსჯელობის თანახმად, კი მხოლოდ მაშინ იარსებებს, როდესაც გამოხატვა მხოლოდ რელიგიურ გრძნობებზე თავდასხმის მიზანს ემსახურება და არანაირი კონტრიბუცია არ აქვს საჯარო დებატებისათვის, რაც ზოგადად კაცობრიობის პროგრესის ხელშემწყობია.[32] შესაბამისად, ამ საქმეშიც რელიგიური გრძნობების პატივისცემის ცნება მხოლოდ იმ ფარგლებშია აღიარებული, რაც რელიგიის თავისუფლებით სარგებლობის ხელშეშლას უკავშირდება. სასამართოლომ განიმარტა, რომ სახელმწიფოს პოზიტიური ვალდებულება მხოლოდ და მხოლოდ მე–9 მუხლით დაცული უფლებით სარგებლობაზე ვრცელდება, რაც მოიცავს რწმენის ქონას, იძულების აკრძალვას, და რელიგიის გამოხატვის თავისუფლებას. რელიგიური გრძნობების შეურაცხყოფისგან დაცვა, რაც არ უკავშირდება იძულებას თუ რელიგიის მანიფესტაციისას ხელშეშლას და ვერ დაუკავშირდება ფორუმ ინტერნუმის კლასიკურ მაგალითს რწმენის ქონას, რადგან ის ფიზიკურად ხელშეუხებელია, ვერ იქნება სახელმწიფოს პოზიტიური ვალდებულების ნაწილი.
კომიტეტი აგრძელებს მსჯელობას და აღნიშნავს, რომ ’შესაბამისად სუბიექტი, რომლის რელიგიურ გრძნობასაც შეურაცხყოფენ, გამოდის, რომ საქართველოს კანონმდებლობით მოკლებულია შესაძლებლობას მიმართოს სასამართლოს და დაიცვას თავი, მაშინ როცა საქართველოს კონსტიტუცია და ადამიანის უფლებათა ევროპული კონვენცია თითოეული მოქალაქისათვის ადგენენ რელიგიის თავისუფლების სტანდარტს, რომელიც მოიცავს სახელმწიფოს ჩარევის აუცილებლობას (სახელმწიფოს პოზიტიურ ვალდებულებას), რათა აღიკვეთოს დარღვევა, „დამნაშავემ“ აგოს პასუხი და გამოსწორდეს „მსხვერპლის“ მდგომარეობა.
კომიტეტის არგუმენტაცია ყოველგვარ საფუძველს არის მოკლებული, რაც მარტივად წარმოჩინდება ევროპის სასამართლო პრაქტიკის ორი საქმის მაგალითზე. საქმეში Choudhury v. the United Kingdom, სასამართლომ დაუშვებლად ცნო აპლიკანტის მოთხოვნა, რომელიც კონვენციის მე–9 მუხლიდან გამომდინარე სახელმწიფოს პოზიტიური ვალდებულების საფუძველზე ითხოვდა სალმან რუშდის წიგნით გამოწვეული შეურაცყოფისას სახელმწიფოს უმოქმედობის კონვენციის დარღვევად ცნობას. სასამართლომ უარყო აპლიკანტის მოთხოვნა და დაუშვებლად ცნო საქმე, რადგან მისი განმარტებით ზეპირი თუ წერილობითი გამოხატვის ფორმით რელიგიური გრძნობების შეურაცხყოფისგან დაცვის პოზიტიური ვალდებულება არ არსებობდა, რადგან ასეთი სიკეთის დაცვა არ იყო მე–9 მუხლის ratione materiae ნაწილი.[33] საქმეში Dubowska & Skup v. Poland დასაშვებობის საკითხის განხილვისას სასამართლომ დააკონკრეტა, რომ არ არსებობს გარანტირებული ‘უფლება, რომ გქონდეს შესაძლებლობა რაიმე სამართალწარმოება აწარმოო მათ წინააღმდეგ, ვინც ავტორობით თუ გამოქვეყნებით შეურაცხყოფას აყენებს ინდივიდის ან ინდივიდთა ჯგუფის გრძნობებს და შესაბამისად, პოზიტიური ვალდებულების არარსებობის გამო დაუშვებლად ცნო საქმე.[34] აღსანიშნავია, რომ უკანასკნელი გადაწვეტილება მიღებულია 1997 წელს, დასკვნაში განხილული სხვა საქმეების შემდგომ (Otto-Preminger-Institut v. Austria (ECtHR 1994), Wingrove v. The United Kingdom (ECtHR 1996). სახელმწიფოს პოზიტიური მოვალეობა კონვენციის მე–9 მუხლთან მიმართებით აღიარებულ იქნა საქმეში იეჰოვას მოწმეთა გლდანის კონგრეგაციის 97 წევრი და სხვები საქართველოს წინააღმდეგ, სადაც საქმე გვქონდა რელიგიური ჯგუფის პირდაპირ დევნასა და სახელმწიფოს გამოხატულ უმოქმედობასა და ინდიფერენტულობასთან. [35]
კომიტეტი უთითებს ევროპული სასამართლოს პრაქტიკაზე, რომელიც კომიტეტის თანახმად ‘ხაზგასმით აღნიშნავს, რომ მხოლოდ ეროვნული სასამართლოები არიან უფლებამოსილნი განსაზღვრონ თუ რა შეიძლება ჩაითვალოს „რელიგიურ შეურაცხყოფად“ კონკრეტული ფაქტის განხილვისა და ანალიზის შედეგად. მთავარია, რომ სახელმწიფოებს გააჩნდეთ შესაბამისი სამართლებრივი, საკანონმდებლო ბერკეტი, რათა კონკრეტული საქმე მივიდეს სასამართლომდე.’
გაუგებარია რას ემყარება კომიტეტის ეს მტკიცება, რადგან ევროპის სასამართლო სწორედ ხაზგასმით აღნიშნავს, რომ მხოლოდ ეროვნული სასამართლოების დისკრეციას არ არის მინდობილი კონკრეტულ შემთხვევაში გამოხატვის თავისუფლების დარღვევის შეფასება და იმის გარდა, რომ კონვენციის მე–13 მუხლის შესაბამისად უნდა არსებობდეს უფლების დაცვის ეფექტური საშუალება, კონკრეტულ შემთხვევაში ევროპული სასამართლო შეამოწმებს, ‘რამდენად იყო ეროვნული სასამართლოს მიერ წარმოდგენილი დასაბუთება რელევანტური და საკმარისი საფუძველი გამოხატვის თავისუფლების შეზღუდვისათვის.’ [36]
კომიტეტი კანონპროექტის ავტორს შემოთავაზებული ვერსიის რეფორმულირებას სთავაზობს იმგვარდა, რომ „საქართველოს ადმინისტრაციულ სამართალდარღვევათა კოდექსმა მოიცვას ადმინისტრაციული სახდელის შესაძლებლობა რელიგიური გრძნობების განზრახ შეურაცხყოფისათვის, საჯარო ინტერესის საზიანოდ, ხოლო ინტერპრეტაციისა და შეფასების დისკრეციული უფლება დავუტოვოთ სასამართლოებს.“
გაუგებარია, კომიტეტის ეს წინადადება, როდესაც მათ მიერ მითითებული და შერჩეული საერთაშორისო პრაქტიკის განხილვის შედეგადაც, დგინდება, რომ გამოხატვის თავისუფლების შეზღუდვის პროპორციულ ღონისძიებად აღქმულია მხოლოდ ისეთი ქმედებები, რომელთაც არ გააჩნია არანაირი სხვა ღირებულება, გარდა რელიგიურ ჯგუფებზე თავდასხმისა. ასეთი დასკნის გაცემა მიზანშეუწონელია, განსაკუთრებით იმ ფაქტის გათვალისწინებით, რომ სტანდარტით დაშვებული გამოხატვის თავისუფლების შეზღუდვის შემთხვევები უკვე გათვალისწინებულია ეროვნული კანონმდებლობით, კერძოდ სისხლის სამართლის კოდექსის 155 მუხლი, რომელიც ითვალისწინებს სანქციას თუკი მორწმუნის ან ღვთისმსახურის რელიგიური გრძნობის შეურაცხყოფა თან ახლავს ღვთისმსახურების ან რელიგიური წესის თუ ჩვეულების აღსრულებისთვის ხელის შეშლას და საქართველოს ადმინისტრაციულ სამართალდარღვევთა კოდექსის 166–ე მუხლი, რომელიც ჯარიმას აწესებს ქმედებისთვის, როგორიცაა „მოქალაქეებზე შეურაცხმყოფელი გადაკიდება, რომელიც არღვევს საზოგადოებრივ წესრიგსა და მოქალაქეთა სიმშვიდეს“. ნიშანდობლივია, რომ უკანასკნელი დებულება თანაბრად იცავს ყველა მოქალაქეს, რაც სეკულარიზმისა და სახელმწიფოს ნეიტრალიტეტის ვალდებულებებთან თანხვედრაშია. არ შეიძლება სახელმწიფომ გამოყოს გრძნობები რელიგიური ნიშნით, რადგან ის რწმენისა და რელიგიის მიმართ საკუთარი სუბიექტური დამოკიდებულების, პრეფერენცირების რაიმე ფორმის გამოვლენისას არღვევს ნეიტრალიტეტს მორწმუნეებისა და არამორწმუნეების მიმართ. ასეთი საკითხების რეგულირებისას მორწმუნეებსა და არამორწმუნეებთან მიმართებით დისკრიმინაციის აკრძალვაზე საუბრობს გაეროს ადამიანის უფლებათა კომიტეტის ზოგადი კომენტარი 34[37] და 22[38]. ევროპის სასამართლოც უთითებს სახელმწიფოს ვალდებულებაზე, დარჩეს ნეიტრალური და მიუკერძოებელი რელიგიებისა თუ ნებისმიერი რწმენის მიმართ, რაც სახელმწიფოში პლურალიზმის შენარჩუნებას ემსახურება.[39]
ასევე მოკლედ შევეხებით კვლევას (რელიგიურ ნიადაგზე ჩადენილ დანაშაულთა სამართლებრივი რეგულირება ევროპის ქვეყნებში), რომლითაც გამყარებული იყო კომიტეტის მიერ წარმოდგენილი დასკვნა.
ნიშანდობლივია, რომ აღნიშნულ კვლევაში ხდება ევროპის საბჭოს საპარლამენტო ასამბლეის რეკომენდაციაზე მითითება,[40] რომლის ერთ–ერთ მთავარ მიზანს წარმოადგენს რეკომენდაცია გაუწიოს ევროპის საბჭოს წევრ ქვეყნებს გააუქმონ განსახილვევი კანონპროექტის მსგავსი კანონები.
ევროპის საბჭოს საპარლამენტო ასამბლეის რეკომენდაციას იზიარებს ვენეციის კომისიაც,[41] რომელიც ასევე ნახსენებია კომიტეტის მიერ წარმოდგენილ კვლევაში. ვენეციის კომისია აღნიშნავს, რომ რელიგიური გრძნობების დასჯადად გამოცხადება წარსულში ხშირად ‘დომინანტი’ რელიგიის პოზიციას გამოხატავდა, დღეს კი რელიგიური მრავალფეროვნებისა და სახემწიფოსა და ეკლესიის შორის არსებული მიჯნის პირობებში აუცილებელია ასეთი საკანონმდებლო აქტების გაუქმება.[42] ვენეციის კომისია ერთმნიშვნელოვნად განმარტავს, რომ არც აუცილებელია და არც სასურველი, რომ არსებობდეს რელიგიური შეურაცყოფის აკრძალვაზე მიმართული სამართალდარღვევა (რელიგიური გრძნობების შეურაცხყოფა), როდესაც ასეთი სამართალდარღვევა არ მოიცავს სიძულვილისკენ წაქეზების ელემენტს, როგორც აუცილებელ კომპონენტს.[43]
საინტერესოა ინგლისის მაგალითი, რომელმაც მკრეხელობისთვის დასჯადობა 2008 წელს გააუქმა.[44] ამასთან, 1923 წლის შემდგომ გაუქმებადმე ეს კანონი მხოლოდ 2–ჯერ იქნა გამოყენებული. ანალოგიური კანონი ბელგიამ ბოლოს 1936, ხოლო დანიამ 1938 წელს გამოიყენა.[45]
რელიგიური გრძნობების შეურაცხყოფის დასჯადობასთან მიმართებით კონსესუსი 2011 წლიდან საერთაშორისო დონეზეც მიღწეულია. როგორც უკვე ავღნიშნეთ, 2011 წელს გაეროს ადამიანის უფლებების კომიტეტის მიერ სამოქალაქო და პოლიტიკური უფლებების შესახებ საერთაშორისო პაქტის მე–19 მუხლის თაობაზე გამოცემული ზოგადი კომენტარი #34 პირდაპირ უთითების რელიგიური გრძნობების შეურაცხყოფის ან/და მკრეხელობის საფუძველზე გამოხატვის დასჯადობის დაუშვებლობაზე.[46] თვით ისლამური თანამშრომლობის ორგანიზაციამ 2011 წელს პირველად ათი წლის განმავლობაში უარი თქვა მკრეხელობის საფუძველზე გამოხატვის თავისუფლების დასჯადობის მოთხოვნით რეზოლუციის გაეროს ადამიანის უფლებათა საბჭოში წარდგენაზე. მას შემდგომ ყოველწლიურად საბჭოს წევრები ერთხმად უჭერენ მხარს რეზოლუციას, რომელსაც რელიგიური შეუწყნარებლობის წინააღმდეგ ბრძოლაში აქცენტი გრძნობების შეურაცხყოფიდან ან/და მკრეხელობიდან რელიგიის თავისუფლების, გამოხატვის თავისუფლებისა და დისკრიმინაციის აკრძალვისათვის დადგენილი სტანდარტების დაცვაზე გადააქვს.[47]
საერთაშორისო სტანდარტებთან თანხვედრაშია საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს მიერ გაკეთებული განმარტებაც, რომლის თანახმად „პოზიციის, ფასეულობების, იდეების მიუღებლობა არ შეიძლება გახდეს ... გამოხატვის თავისუფლების შეზღუდვის საფუძველი. სახელმწიფო ვალდებულია, დაიცვას ობიექტურად იდენტიფიცირებადი ინტერესები, მაგრამ არა სუბიექტური გრძნობები.“[48] გამოხატვის თავისუფლების შინაარსობრივი რეგულირებისას საკონსტიტუციო სასამართლომ დაადგინა ასეთი შეზღუდვისათვის აუცილებელი კრიტერიუმები, კერძოდ სახეზე უნდა იყოს მოწოდება ძალადობისკენ და ის უნდა იყოს რეალური, უფრო ზუსტად კი ის უნდა ქმნიდეს ‘კანონსაწინააღმდეგო შედეგის დადგომის აშკარა, პირდაპირ და არსებით საფრთხეს’.[49]
მაშინ, როდესაც საკანონმდებლო სივრცეში უკვე არსებული რეგულირების რაიმე ფორმით გაფართოება სცდება ვენეციის კომისიის, ევროპის საბჭოს საპარლამენტო ასამბლეის, ევროპული სასამართლოს, გაეროს ადამიანის უფლებათა კომიტეტის, გაეროს ადამიანის უფლებათა კომისარიატის, გაეროს ადამიანის უფლებათა საბჭოს, საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს, და ავტორიტეტული ორგანიზაციების მიერ დადგენილ სტანდარტებს, საქართველოს ადამიანის უფლებათა დაცვისა და სამოქალაქო ინტეგრაციის კომიტეტის პოზიცია გაუგებარია და საკითხისადმი სუბიექტური მიდგომის ეჭვებს ბადებს.
- დასკვნა
მიუხედავად იმისა, რომ ამ ეტაპზე საკანონმდებლო ინიციატივის ავტორმა კანონპროექტი უკან გაიხმო და საკითხი პარლამენტის დღის წესრიგიდან მოიხსნა, EMC მიიჩნევს, რომ პარლამენტის ადამიანის უფლებათა დაცვისა და სამოქალაქო ინტეგრაციის კომიტეტის მიერ მომზადებული სამართლებრივი დასკვნა არ შეესაბამება ადამიანის უფლებათა დაცვის სტანდარტებს და მოუწოდებს კომიტეტს, გამოხატვის თავისუფლებასა და რელიგიის თავისუფლებას შორის მიმართებებს ჯეროვანი ინტერპრეტაცია მისცა და მომავალში გაითვალისწინოს EMC-ის მიერ მომზადებული დეტალური შენიშვნები და შეფასებები განსახილველ საკითხებზე.
პატივისცემით,
თამთა მიქელაძე
დირექტორი
სქოლიო და ბიბლიოგრაფია
[1] Handyside v. the United Kingdom, (ECtHR 1976): 49
[2] Surek v . Turkey, (ECtHR 1999): 58
[3] Murphy v. Ireland (ECtHR 2003): 72
[4] I.A v. Turkey (ECtHR 2005): 28
[5]Aydin Tatlav v. Turkey (ECtHR 2006): 28; https://wcd.coe.int/ViewDoc.jsp?id=994463&Site=COE
[6] Metropolitan Church of Bessarabia and others v. Moldova, (ECtHR 2001): 116.
[7] გაეროს ადამიანის უფლებების კომიტეტის ზოგადი კომენტარი #34
U.N. Doc. CCPR/C/GC/34/CRP.2 (2010): 48
[8] http://www.ohchr.org/Documents/Issues/Opinion/SeminarRabat/Rabat_draft_outcome.pdf
[9] https://www.article19.org/resources.php/resource/37919/en/un-hrc-adopts-resolution-on-combating-religious-intolerance,-but-test-remains-in-implementation
[10] ევროპის საბჭოს საპარლამენტო ასამბლეის რეკომენდაცია 1805 (2007)
[11] http://www.venice.coe.int/webforms/documents/?pdf=CDL-STD(2010)047-e, პარაგრაფი 62
[12] საქართველოს მოქალაქეები – გიორგი ყიფიანი და ავთანდილ უნგიაძე საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ, 1/3/421,422, 10 ნოემბერი, 2009, პარ. II.7
[13] სამართლებრივი სახელმწიფოს პრინციპი წარმოადგენს როგორც საქართველოს კონსტიტუციის ასევე ევროპის ადამიანის უფლებების კონვენციის შემადგენელ ნაწილს და ნახსენებია ორივე დოკუმენტის პრეამბულაში (Malone v. the United Kingdom, para 67)
[14] Leander v. Sweden (ECtHR 1987): 50, Malone v. the United Kingdom (ECtHR 1984): 66
[15]ჯერემი ვოლდრონი, ზიანი სიძულვილის ენაში, გ. 130
Jeremy Waldron, The Harm in Hate Speech (Cambridge, Mass.: Harvard University Press, 2014): 130.
[16] http://emc.org.ge/2013/11/02/%E1%83%A1%E1%83%90%E1%83%96%E1%83%9D%E1%83%92%E1%83%90%E1%83%93%E1%83%9D%E1%83%94%E1%83%91%E1%83%A0%E1%83%98%E1%83%95%E1%83%98-%E1%83%9D%E1%83%A0%E1%83%92%E1%83%90%E1%83%9C%E1%83%98%E1%83%96-2/
[17]გაეროს ადამიანის უფლებების კომიტეტის ზოგადი კომენტარი #34, პარაგრაფი 48
U.N. Doc. CCPR/C/GC/34/CRP.2 (2010): 48
[18]http://www.ohchr.org/Documents/Issues/Opinion/SeminarRabat/Rabat_draft_outcome.pdf
[19][19] Freedom of speech and offence: why blasphemy laws are not the appropriate response, Dr. Agnes Callamard, Executive Director, ARTICLE 19
[20]Ibid
[21]Silvio Ferrari, Rinaldo Cristofori, and International Consortium for Law and Religion Studies, eds., Law and Religion in the 21st Century: Relations between States and Religious Communities (Farnham, Surrey ; Burlington, VT: Ashgate Pub, 2010), 221. Ross v. Canada U.N. Doc. CCPR/C/70/D/736/1997 (2000), at 11.5
[22]Freedom of speech and offence: why blasphemy laws are not the appropriate response, Dr. Agnes Callamard, Executive Director, ARTICLE 19
[23]Ian Leigh, “Damned If They Do, Damned If They Don’t: The European Court of Human Rights and the Protection of Religion from Attack,” Res Publica 17, no. 1 (2011): 63.
[24]Murphy v. Ireland (ECtHR 2003): 72
[25]I.A v. Turkey (ECtHR 2005): 28
[26]Bascarini and others v. San Marino
[27]Metropolitan Church of Bessarabia and others v. Moldova, (ECtHR 2001): 116.
[28]Raymond Plant, “Religion, Identity and Freedom of Expression,” Res Publica (13564765) 17, no. 1 (February 2011): 20.
[29] Freedom of speech and offence: why blasphemy laws are not the appropriate response, Dr. Agnes Callamard, Executive Director, ARTICLE 19
[30]Wingrove v. The United Kingdom (ECtHR 1996);58
[31] Otto-Preminger-Institut v. Austria (ECtHR 1994): at 47
[32] Ibid: at 49
[33] Choudhury v. the United Kingdom (ECommHR 1991), admissibility decision
[34] bowska & Skup v. Poland (ECommHR 1997), admissibility decision
[35]97 members of the Gldani congregation of Jehovah’s witnesses and others v. Georgia (ECtHR 2007)
[36]Wingrove v. The United Kingdom (ECtHR 1996): 59
[37]General Comment no.34, U.N. Doc. CCPR/C/GC/34/CRP.2 (2010): at 48
[38]General Comment no 22 UN. Doc. HRI/GEN/1/Rev.1 at 35 (1994): at 1, 2, 8
[39]Metropolitan Church of Bessarabia and others v. Moldova, (ECtHR 2001): 116.
[40]ევროპის საბჭოს საპარლამენტო ასამბლეის რეკომენდაცია 1805 (2007),
[41]http://www.venice.coe.int/webforms/documents/?pdf=CDL-STD(2010)047-e, პარაგრაფი 63
[42]http://www.venice.coe.int/webforms/documents/?pdf=CDL-STD(2010)047-e, პარაგრაფი 62
[43] http://www.venice.coe.int/webforms/documents/?pdf=CDL-STD(2010)047-e, პარაგრაფი 89
[44]http://www.telegraph.co.uk/news/1942668/Blasphemy-laws-are-lifted.html
[45]Freedom of speech and offence: why blasphemy laws are not the appropriate response, Dr. Agnes Callamard, Executive Director, ARTICLE 19
[46]გაეროს ადამიანის უფლებების კომიტეტის ზოგადი კომენტარი #34
U.N. Doc. CCPR/C/GC/34/CRP.2 (2010): 48
[47]https://www.article19.org/resources.php/resource/37919/en/un-hrc-adopts-resolution-on-combating-religious-intolerance,-but-test-remains-in-implementation
[48]საქართველოს მოქალაქეები – გიორგი ყიფიანი და ავთანდილ უნგიაძე საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ, 1/3/421,422, 10 ნოემბერი, 2009, პარ. II.7
[49]საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2011 წლის 18 აპილის გადაწყვეტილება, II.პ.105
