Հունվարի 19-ին Մարդու իրավունքների եվրոպական դատարանը հրապարակեց իր որոշումը՝ կապված Վրաստանի դեմ Մաչալիկաշվիլիի և մյուսների գործի հետ։ Որոշումը մասամբ բավարարել է դիմումատուների պահանջը և սահմանել է կյանքի իրավունքի դատավարական խախտում՝ կապված Թեմիրլան Մաչալիկաշվիլիի կյանքը խոշտանգելու նկատմամբ հետաքննության ընթացքում բացահայտված հիմնարար խախտումների հետ։ Մեծ մասամբ հետաքննության թերությունները պատճառ են դարձել, որ դատարանը չի կարողացել պատասխանել հիմնական հարցին ՝ արդյոք Թեմիրլանի դեմ կիրառված ուժը անհամաչափ էր, և, հետևաբար չճանաչեց կյանքի իրավունքի էական խախտումը: Եվրոպական դատարանը չի քննել հայցվորների հայցերը հատուկ գործողության ընթացքում նրանց նկատմամբ ոչ պատշաճ վերաբերմունքի վերաբերյալ։ Դատարանը նաև հարկ չի համարել ինքնուրույն գնահատել արդյունավետ պաշտպանության ներպետական ​​պաշտպանության իրավունքի խախտումը, քանի որ այս հարցը ամբողջությամբ ընդգրկված է 2-րդ հոդվածի դատավարական տեսանկյունից։

Սոցիալական արդարության կենտրոնն առաջարկում է որոշման ակնարկ, որը ներկայացնում է դատարանի գնահատականը բոլոր առանցքային հարցերի վերաբերյալ։

• Կյանքի իրավունքի խախտման դատավարական մասը

Կյանքի իրավունքի դատավարական խախտման մասով դատարանը գնահատել է հետաքնության անկախությունը, համարժեքությունը և հետաքննությանը տուժող կողմի ներգրավվածությունը և պարզել, որ քննությունը ոչ մի առումով չի համապատասխանում Մարդու իրավունքների եվրոպական կոնվենցիայի 2-րդ հոդվածով սահմանված չափորոշիչներին։

• Հետաքննության անկախություն

Եվրոպական դատարանը համաձայն է դիմումատուի փաստարկները հետաքննության անկախության սկզբունքի խախտման վերաբերյալ։ Դատարանը, մասնավորապես, նշել է, որ հատուկ գործողության ավարտից անմիջապես հետո առաջին քննչական գործողությունները, այդ թվում՝ Թամիրլանի սենյակի խուզարկությունը և գործի համար կարևորագույն ապացույցների՝ ձեռքի նռնակի վերացումը, կատարվել են պետական ​​անվտանգության ծառայություն կողմից, որոնք չեն կարող անկախ սուբյեկտներ համարվել հատուկ գործողությանը մասնակցող անձանցից։ Դատարանի պարզաբանմամբ՝ հետաքննությունը, որը դատախազությունը սկսել է Թեմիրլան Մաչալիկաշվիլիի մահափորձի գործով, հիմնված է եղել Պետական ​​անվտանգության ծառայության կողմից ի սկզբանե իրականացված քննչական գործողությունների վրա։ Դատարանը նշել է, որ, ինչպես բազմիցս բացատրել է նմանատիպ համատեքստում, նախնական «դատավարական թերությունները [քննչական գործողությունների անկախության և անաչառության առումով] վտանգում են հետաքննության հետագա զարգացումը»:

• Հետաքննության համարժեքությունը

Հետաքննության համարժեքությունը գնահատելիս դատարանը կենտրոնացել է մի քանի գործոնների վրա: Նախ և առաջ դատարանը քննարկեց, թե արդյոք հետաքննության շրջանակը համարժեք էր, և արդյոք այն ներառում էր հատուկ գործողության պլանավորման և իրականացման մաս: Այս առումով դատարանը նշել է, որ դիմումատուների բազմակի հարցումների արդյունքում պետական անվտանգության ծառայության բարձրաստիճան աշխատակիցները հարցաքննվել են հատուկ գործողության պլանավորման և անցկացման հանգամանքների վերաբերյալ՝ 20 ամիս ուշացումով: Այնուամենայնիվ, ըստ դատարանի ցուցումների, այս մասով հետաքննությունը սահմանափակվել է այն պատճառով, որ գործում բացակայում են փաստաթղթեր և/կամ հաշվետվություններ, որոնք արտացոլում են հատուկ գործողության պլանավորման և իրականացման գործընթացը:

Բացի այդ, դատարանը ևս մեկ անգամ ընդգծեց ապացույցներ ձեռք բերելու հանգամանքները և այս առնչությամբ քննության անկախության հիմնարար խնդիրը։ Դատարանի պարզաբանմամբ՝ Թամիրլանի սենյակի խուզարկությունն «անցկացվել է հատուկ նշանակության ջոկատներից ոչ բավարար չափով անկախացած ԱԱԾ-ի քննիչների կողմից։ Խուզարկությունից հետո դեպքի վայրը չի պաշտպանվել և չի պահպանվել իր նախնական վիճակում... և այս խախտումն անմիջական ազդեցություն է ունեցել նախաքննության վրա»։ Օրինակ՝ դատարանը նշել է, որ հետաքննությունը չի կարողացել պարզել կրակոցի պահին Թեմիրլանի սենյակից վերցված բջջային հեռախոսի գտնվելու վայրը և դրա վրա արյան հետքերի ծագումը, ինչպես նաև դեպքի վայրում ականջակալների առկայության փաստը։ Այս հանգամանքները որոշելը կարևոր էր կրակոցի պահին Թամիրլանի գործողությունները պարզելու և պետության կողմից մշակված վարկածի հավաստիությունը ստուգելու համար։ Ինչ վերաբերում է նռնակի նախնական գտնվելու վայրի որոշմանը, դատարանը թույլ է տվել, որ նռնակի տեղափոխումը կարող է անհրաժեշտ լինել Թեմիրլանին շտապ բժշկական օգնություն ցուցաբերելու համար: Դատարանը նաև նշել է, որ նռնակը վնասազերծվել է պետական անվտանգության ծառայության աշխատակիցների կողմից և առգրավվել դեպքի վայրից:

Դատարանը հաշվի է առել նաեւ, որ հատուկ գործողության մասնակից անձինք Թամիրլանի նկատմամբ ուժի կիրառման միակ ականատեսն են եղել, ուստի նրանց ցուցմունքները նշանակալի ապացուցողական արժեք են ունեցել։ Ուստի դատարանն անհիմն է համարել հատուկ նշանակության ջոկատայիններին 5 շաբաթ ուշացումով հարցաքննելը, քանի որ հարցաքննության ձգձգումը ստեղծել է նրանց միջեւ եղած վարկածների համադրման ռիսկերը։ Բացի այդ, ժամանակ ուշացման պատճառով հատուկ ջոկատայինների համար դժվարա էր հիշել դեպքի մանրամասները։Այս առնչությամբ դատարանը նշել է, որ գործի նյութերից պարզ չէ, որ հատուկ նշանակության ջոկատները հատուկ գործողության անցկացման վերաբերյալ որեւէ հաշվետվություն են տվել։ Դատարանի կարծիքով՝ այս հանգամանքները «դիմումատուների և հանրության մոտ կարող են տպավորություն ստեղծել, որ անվտանգության ուժերի անդամները գործում են վակուումի մեջ և, հետևաբար, պատասխանատվություն չեն կրում իրենց գործողությունների համար դատական ​​իշխանությունների առջև»: Ի վերջո, դատարանը եկել է այն եզրակացության, որ հատուկ նշանակության ջոկատի կողմից հետաքննության ձգձգումը վկայում է հետաքննության անհամատեղելիության մասին։

• Տուժողի մասնակցությունը գործընթացին

Դատարանը առանձին քննարկել է տուժողի մասնակցությունը գործընթացին՝ որպես արդյունավետ քննության կարևոր բաղադրիչներից մեկը։ Այս առնչությամբ դատարանը նշեց, որ դիմումատուներին հասանելի է դարձել «հատուկ գործողության պլանավորման և կատարման փուլի հետ կապված միակ ուղղակի ապացույցը»՝ հատուկ ջոկատայինների ցուցմունքները հետաքննության ավարտից մի քանի օր առաջ։ Ըստ այդմ, նրանք սահմանափակվել են քննությանը արդյունավետ մասնակցելու հնարավորություններով, հատկապես, երբ գործով քննությունը կարճելու վերաբերյալ դատախազության ամփոփ որոշումը հիմնված է եղել հատուկ ջոկատայինների ցուցմունքներում մշակված վարկածի վրա։ Պետությունը չի ներկայացրել որևէ փաստարկ, որը կհիմնավորի այս ապացույցների ուշացած ներկայացումը դիմումատուներին:

Բացի այդ, դատարանի հանձնարարականով, քանի որ դատախազությունը մերժել է դիմումատուին տուժողի կարգավիճակ տալ, նա չի կարողացել բողոքարկել դատախազի որոշումը՝ նախաքննությունը դադարեցնելու մասին։ Դատարանը նշել է, որ նմանատիպ խնդիր է բացահայտվել նաև Վրաստանի դեմ այլ գործերով։ Դատարանը ընդգծեց, որ դատախազի որոշումների նկատմամբ դատական ​​վերահսկողությունը կարևոր երաշխիք է պետական ​​մարմինների հաշվետվողականության և թափանցիկության ապահովման համար։ Ըստ այդմ, դատարանը եզրակացրել է, որ «դիմումատուին տուժողի կարգավիճակ տալուց հրաժարվելու արդյունքում անհնար է եղել օգտվել օրենքով նախատեսված կարևոր դատավարական իրավունքից»։

Ընդհանուր առմամբ, Դատարանը կիսել է բոլոր հիմնարար փաստարկները, որոնք դիմումատուները բարձրացրել են հետաքննության մարմիններին, այնուհետև Ստրասբուրգ ներկայացված դիմումում: Նախնական քննչական գործողությունների կատարման ընթացքում բացահայտված թերությունները, այդ թվում՝ գործի համար կարևոր ապացույցներ հավաքելը, հատուկ գործողության պլանավորման և վերահսկման հարցի ոչ պատշաճ քննությունը, հատուկ նշանակության ջոկատների հետաձգված հարցաքննությունը և դիմումատու տուժողի կարգավիճակի մերժումը, դատարանի համար այս ամենը հիմք է հանդիսացել կյանքի իրավունքի դատավարական խախտում սահմանելը։

• Կյանքի իրավունքի խախտման էական մաս

Կյանքի իրավունքի խախտման բովանդակային մասը քննարկելիս Դատարանը համարել է, որ ազգային օրենսդրությունը հստակ սահմանում է մահաբեր ուժի կիրառման շրջանակը։ Հատուկ գործողության հանգամանքների վերաբերյալ դատարանը մատնանշեց, որ հատուկ գործողության ընթացքում Պետական ​​անվտանգության ծառայությունը ինքնաբուխ մարտահրավերի չի ենթարկվել, քանի որ երեք օր ժամանակ է ունեցել՝ Տեմիրլանին ձերբակալելու գործողությունը պլանավորելու համար։ Բացի այդ, դատարանն ընդգծել է, որ հատուկ գործողությունը չի իրականացվել ահաբեկչությունը կանխելու համար։ Դատարանը նաեւ նշել է, որ «պետությունը չի ներկայացրել այն փաստաթղթերն ու նյութերը, որոնք օգտագործվել են Պետական ​​անվտանգության ծառայության կողմից գործողության պլանավորման եւ իրականացման ընթացքում»։ Քննչական նյութերում բացակայում են նաև պաշտոնական հաղորդագրությունները, թե ինչպես է ծրագրվել և մշակվել գործողությունը, և կառավարությունը պատշաճ բացատրություն չի տվել դրա համար»: Դատարանի կարծիքով՝ Թամիրլանի մահվան հանգամանքները համարժեք չեն այն դեպքերին, երբ մահը տեղի է ունենում կալանքի տակ, կամ այլ իրավիճակներում, երբ պետական ​​մարմիններն արդյունավետ վերահսկողություն են իրականացնում։ Ելնելով դրանից՝ Դատարանը որոշեց, որ ուժի կիրառման համաչափության վերաբերյալ ապացուցման բեռը չպետք է տեղափոխվի պետության վրա։ Այդ կապակցությամբ դատարանը համարել է, որ առանցքային հարցը կապված է Թամիրլանի պահվածքի հետ այն պահին, երբ հատուկ ջոկատայինները ներխուժել են նրա սենյակ։ Այս կապակցությամբ դատարանն ընդգծել է երկու իրարամերժ վարկածների առկայությունը։ Մասնավորապես, ըստ հետաքննության վարկածի, կրակոց է արձակվել Թամիրլանի վրա այն բանից հետո, երբ վերջինս փորձել է ակտիվացնել ձեռքի նռնակը։ Ի հակադրություն, դիմումատուները նշել են, որ Թամիրլանը, ամենայն հավանականությամբ, բջջային հեռախոս է օգտագործել հատուկ ջոկատայինների գրոհի ժամանակ: Միայն այն փաստը, որ Թամիրլանի սենյակից հայտնաբերված ձեռքի նռնակում եղել են նրա արյան հետքերը, բավական էր, որ Ստրասբուրգի դատարանը ապացուցման բեռը բաշխելիս համոզիչ համարի պետության վարկածը, ըստ դատարանի, «նման հանգամանքներում դատարանը գտնում է, որ ապացույցները, նախքան դա անհնարին է դարձնում երկու հակասական վարկածների գնահատումը, անկախ նրանից, որ դա բխում է, գոնե մասամբ, հետաքննության թերություններից»: Ապացույցի առարկայական հարցը քննարկելիս դատարանը նաև նշում է, որ գտնում է, որ հատուկ գործողության նպատակը ահաբեկչության հետ կապված հետաքննության շրջանակներում Թամիրլանին ձերբակալելն էր և, հաշվի առնելով 2017 թվականի նոյեմբերի 21-22-ը տեղի ունեցած հատուկ գործողությունը, ԱԱԾ-ն կարող էր ակնկալել Թամիրլանի հնարավոր զինված լինելը։

Բացի այդ, դատարանը հաշվի է առել, որ ուժի կիրառման հետ կապված գործի հանգամանքները չեն գնահատվել ազգային դատարանի կողմից։ Դատարանի դիրքորոշման համաձայն՝ այն չի կարող կատարել առաջին ատյանի դատարանի դերը, քանի որ կտրված է տեղի հանգամանքներից և բավարար հնարավորություն չունի գնահատելու այն հանգամանքները, թե ինչպես կրակ բացել հատուկ ջոկատայինների կողմից, և արդյոք Թեմիրլանը գտնվել է նրանց արդյունավետ հսկողության տակ այն պահին, երբ հատուկ ջոկատայինները մտել են սենյակ։

Դատարանը նաև նշել է, որ ԱԱԾ-ի հակաահաբեկչական վարչությունը չի կարողացել շտապ օգնություն կազմակերպել օպերացիայի վայրում, ինչը հետաձգել է Թեմիրլանի տեղափոխումը հիվանդանոց և արհեստական ​​շնչառության ապահովումը։ Այնուամենայնիվ, հաշվի առնելով, որ Թամիրլանին շտապ օգնություն է ցուցաբերվել ԱԱԾ-ի բժշկական անձնակազմի կողմից, որևէ կապ չի հայտնաբերվել հոսպիտալացման հետաձգման և մահվան միջև:

Ի վերջո, դատարանի եզրակացության համաձայն, Թամիրլանի մահվան մեջ պետության պատասխանատվությունը և Կոնվենցիայի 2-րդ հոդվածի էական խախտումը բովանդակային կասկածից դուրս չի կարող ապացուցվել։

• Դատավոր Գնատովսկու տարբերվող կարծիքն այս հարցում

Հինգերորդ բաժնի դատավորներից Գնատովսկու հակասակա կարծիքի համաձայն՝ դատական ​​ընթացակարգին զուգահեռ պետք է հաստատվի նաև կյանքի իրավունքի էական խախտում։ Տարբերվող կարծիք ունեցող հեղինակը Գնատովսկին քննադատեց դատարանի գնահատականը ուժի կիրառման համաչափության հետ կապված առանցքային հարցի, այն է՝ ապացուցման բեռի հատկացման/բաշխման հարցը։ Ըստ Գնատովսկու՝ պետության կողմից մշակված վարկածը կասկածի տակ է դրվել դիմողների կողմից մատնանշված մի շարք հանգամանքների, այդ թվում՝ ձեռքի նռնակի հանման և փորձաքննության հանգամանքների պատճառով։ Ըստ Գնատովսկու, նմանատիպ դեպքերում, երբ վիճարկվող իրադարձություններն ամբողջությամբ կամ մեծ մասամբ գտնվում են կառավարության բացառիկ իմացության ներքո, Եվրոպական դատարանի հաստատված պրակտիկան նախատեսում է ապացուցման բեռի հատկացում իշխանության վրա։ Տարակարծիք դատավորի կարծիքով՝ իշխանությունների կողմից կյանքի արդյունավետ իրավունքի դատավարական խախտումն ուղղակիորեն կապված է դրա բովանդակային խախտման հետ, քանի որ միայն հետաքննության միջոցով է հնարավոր պարզել գործի ճշմարտությունը։ Համապատասխանաբար, պետությունը պարտավոր էր արդյունավետորեն հետաքննել գործը և տալ ողջամիտ ու համոզիչ բացատրություն՝ կապված ուժի կիրառման համաչափության հետ, որը նա չէր տրամադրել։

• Կոնվենցիայի 3-րդ հոդվածի խախտման գնահատում

Դատարանը անընդունելի համարեց դիմումատուների պահանջի այն մասը, որը նրանք վիճարկում էին հատուկ գործողության ընթացքում իրենց նկատմամբ անմարդկային և նվաստացուցիչ վերաբերմունքի մասին։ Դատարանը հարկ չի համարել կասկածի տակ դնել գիշերային ժամերին 32 զինված ու դիմակավորված հատուկ ջոկատայինների մասնակցությամբ գործողության անցկացման անհրաժեշտությունն ու ողջամիտությունը։ Դատարանի կարծիքով՝ նման գործողություններն անխուսափելիորեն բացասական հույզեր են առաջացնում և, համապատասխանաբար, «ծանր ազդեցություն են թողել դիմումատուների վրա։ Դատարանը, սակայն, համարել է, որ գործում առկա ապացույցները չեն վկայում այն ​​մասին, որ հատուկ գործողությունը ուղղված է եղել դիմողների մեջ վախ սերմանելու կամ նրանց նվաստացնելուն։ Իսկ սթրեսն ու հուզմունքը, որին ենթարկվել են դիմորդները հատուկ գործողության ընթացքում, դատարանի կարծիքով, չեն գերազանցել այն սահմանը, որը սպասվում է այս տեսակի հատուկ գործողության ժամանակ։ Կոնվենցիայի 3-րդ հոդվածի խախտումը քննարկելիս դատարանը նաև հաշվի է առել այն փաստը, որ դիմումատուները առաջին հարցազրույցի ժամանակ չեն ներկայացրել ոչ պատշաճ վերաբերմունքի մասին, և առաջին դիմումատուն (Վախա Մաչալիկաշվիլին) հրաժարվել է առաջարկվող բժշկական զննությունից։

• Ամփոփում

Սոցիալական արդարության կենտրոնը նախատեսում է բողոքարկել կյանքի իրավունքի էական կողմի վերաբերյալ դատարանի որոշումը Եվրոպական դատարանի Մեծ պալատում, քանի որ գտնում է, որ այս պատճառաբանությունը չի համապատասխանում Եվրոպական դատարանի իրավագիտությանը, և այս գործով դիմողների իրավունքների լիարժեք վերականգնման և ապագայում նմանատիպ գործերի համար հստակ և հետևողական նախադեպային իրավունքի մշակման համար սա կարևոր է: Այս կապակցությամբ Պալատի անդամ դատավորի հակասական կարծիքն ամրապնդում է մեր հայցի դիրքը։ Մեծ պալատում որոշումը բողոքարկելու ժամկետը 3 ամիս է։

Կիսվել